Chòi mòi tía (Antidesma bunius)

1 Giới thiệu

Tên khoa học: Antidesma bunius (L.) Spreng.

Tên gọi khác: Chòi mòi đĩa rời.

Họ thực vật: Euphorbiaceae (Thầu Dầu).

1.1 Đặc điểm thực vật

Chòi mòi tía là một loài cây thân gỗ nhỏ, có chiều cao trung bình từ 3 đến 8 mét, với các cành nhẵn, không có lông. Lá cây thường mang dạng trái Xoan ngược, đôi khi thuôn dài, kích thước phổ biến dao động từ 5 đến 10 cm. Gốc lá có thể thon tù hoặc mang hình tim, trong khi đầu lá thường tròn hoặc hơi nhọn, kết thúc bằng một mũi cứng. Mặt lá rất nhẵn và bóng; khi lá khô, chúng chuyển sang màu nâu hung. Lá có chiều dài từ 6 đến 15 cm và rộng khoảng 3 đến 6 cm. Cuống lá ngắn.

Hoa mọc thành từng bông riêng lẻ, có kích thước lớn, bề mặt nhẵn, thường xuất hiện ở đầu cành hoặc tại các nách lá. Quả thuộc loại quả mọng, hình gần tròn, chuyển màu từ đỏ sang đen khi chín, đường kính quả vào khoảng 6 đến 10 mm. Ở đỉnh quả còn thấy rõ bốn đầu nhụy tồn tại.

1.2 Thu hái và chế biến

Trong y học dân gian và truyền thống, các phần được dùng làm thuốc gồm: lá, rễ và quả – được gọi bằng tên khoa học là Folium, Radix et Fructus Antidesmae Bunii.

1.3 Đặc điểm phân bố

Loài cây này thường sinh trưởng tự nhiên trên các triền đồi, ven rừng, bờ bụi, từ vùng trung du cho đến các khu vực đồng bằng. Mùa ra hoa và kết quả của cây chủ yếu diễn ra vào khoảng mùa hè và đầu mùa thu, đặc biệt quả thường xuất hiện nhiều trong khoảng từ tháng 7 đến tháng 9.

Phân bố địa lý: Tại Việt Nam, cây được ghi nhận xuất hiện ở nhiều tỉnh thành trên cả nước như Bắc Giang, Vĩnh Phúc, Hà Nội, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế, Quảng Nam, Khánh Hòa, Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk, Lâm Đồng, Đồng Nai, và cả ở Côn Đảo.

Ngoài ra, cây cũng được tìm thấy ở nhiều quốc gia khác thuộc khu vực châu Á và châu Đại Dương như vùng Đông Himalaya, Ấn Độ, Myanmar, miền Nam Trung Quốc, Lào, Campuchia, Thái Lan, Malaysia, Indonesia, Iran và cả Úc.

2 Thành phần hóa học

Lá cây chứa hoạt chất friedelin; trong thân cây có sự hiện diện của hợp chất dammara-20,24-dien-38-ol. Ngoài ra, toàn cây còn chứa nhiều loại vitamin thiết yếu như Thiamin (Vitamin B1), Riboflavin (Vitamin B2) và niacin (acid nicotinic hoặc Vitamin B3). Tuy nhiên, vỏ cây có chứa một số alcaloid có độc tính.

33 hoạt chất tự nhiên đã được phân lập từ các bộ phận trên mặt đất của cây Chòi mòi tía, một loại cây được sử dụng trong y học cổ truyền Việt Nam chống lại bệnh viêm khớp dạng thấp. Tất cả các hợp chất đã được báo cáo lần đầu tiên cho loài này, và 9 hoạt chất giống với các sản phẩm tự nhiên chưa được mô tả, đáng chú ý là ba coumarin lignan với nhóm 2,2-dimethyl-1,3-dioxolane, hai cyclopeptide và hai lignan loại furofuran liên kết với nhóm phenylpropanoid. Các cấu trúc riêng lẻ đã được làm sáng tỏ bằng cách kết hợp dữ liệu NMR và MS, và cấu hình của chúng đã được thiết lập bằng các thí nghiệm NOESY và ECD và các tính toán NMR. Các hợp chất với số lượng đủ đã được phân tích để ức chế sự hình thành các sản phẩm cuối của quá trình glycation nâng cao (AGE), các chất chuyển hóa liên quan đến nhiều bệnh như Alzheimer, bệnh khớp hoặc tiểu đường. Với giá trị IC50 dưới 0,2 mM Rutin và p-hydroxyphenethyl trans-ferulate cho thấy có hoạt tính vừa phải, cả hai vẫn hoạt động mạnh hơn 10 lần so với aminoguanidine đối chứng dương tính.

3 Tác dụng của cây Chòi mòi tía

3.1 Kiểm soát mỡ máu

Béo phì và rối loạn lipid máu là những yếu tố nguy cơ chính liên quan đến bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD). NAFLD là tình trạng tích tụ mỡ ở hơn 5% gan mà không uống rượu. NAFLD là bệnh gan phổ biến nhất và đang nhanh chóng trở thành vấn đề sức khỏe cộng đồng toàn cầu. Chòi mòi tía là một loại quả giàu chất chống oxy hóa, đặc biệt là các hợp chất phenolic, được báo cáo là có lợi cho bệnh nhân mắc NAFLD.

Kết quả cho thấy rằng, sự cải thiện quá trình chuyển hóa chất béo trong mô gan của chuột được cho ăn chế độ ăn nhiều chất béo đã được quan sát thấy trong nhóm điều trị bằng chiết xuất từ cây Chòi mòi tía. Cơ chế cơ bản liên quan đến quá trình chuyển hóa chất béo có thể là thông qua quá trình đi kèm với việc điều chỉnh giảm biểu hiện gen của các enzyme chính sản xuất lipid, hoạt động chống oxy hóa và đặc tính chống viêm của chiết xuất Maoberry có chứa hàm lượng cao các hợp chất phenolic và Flavonoid.

3.2 Tác động lên enzyme tiêu hóa carbohydrate

Các nhà khoa học đã nghiên cứu hoạt động ức chế của phần chiết xuất quả cây Chòi mòi tía giàu anthocyanin (ABE) đối với α-amylase tuyến tụy, α-glucosidase đường ruột (maltase và sucrase), glycation protein, cũng như hoạt động chống oxy hóa. Kết quả của nghiên cứu cho thấy rằng, chiết xuất quả của cây Chòi mòi tía có thể là tác nhân đầy hứa hẹn để ức chế hoạt động của enzyme tiêu hóa carbohydrate, giảm quá trình glycation protein do monosaccharide gây ra và hoạt động chống oxy hóa.

4 Công dụng theo Y học cổ truyền

4.1 Tính vị, tác dụng

Vị của cây có tính chua và cay. Về dược tính, cây có tác dụng thu liễm, cầm tiêu chảy và ho, kích thích sinh tân dịch, thúc đẩy lưu thông khí huyết và giúp giải độc cho cơ thể.

4.2 Công dụng

Quả của cây có thể ăn được và được người dân một số vùng sử dụng như một loại thực phẩm. Trong y học dân gian, rễ cây thường được dùng để điều trị các triệu chứng như ban nhiệt, lưỡi có rêu trắng, kinh nguyệt không đều ở phụ nữ, đau tức vùng ngực và bụng, hoặc các trường hợp có khối cứng bên trong. Ngoài ra, cây cũng được dùng để chữa các chứng tê thấp do khí hàn ở nam giới.

Tại Ấn Độ và Indonesia, lá cây được sử dụng như một vị thuốc giúp ra mồ hôi, hỗ trợ điều trị bệnh giang mai và chứng suy nhược cơ thể. Ở Ấn Độ, lá còn được dùng để giải độc trong các trường hợp bị động vật cắn.

Riêng ở Indonesia, người dân cho rằng vỏ cây có chứa một lượng nhỏ alcaloid mang tính độc.

Tại Trung Quốc, các bộ phận như rễ, lá và quả đều được sử dụng trong y học cổ truyền để chữa các chứng thiếu tân dịch, rối loạn tiêu hoá, hoặc chấn thương do té ngã.

5 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Võ Văn Chi. Từ điển cây thuốc Việt Nam tập 1. Chòi mòi tía, trang 445-446. Truy cập ngày 12 tháng 5 năm 2025.
2. Tác giả Hieu Nguyen-Ngoc và cộng sự (Ngày đăng tháng 10 năm 2022). Chemical constituents of Antidesma bunius aerial parts and the anti-AGEs activity of selected compounds, PubMed. Truy cập ngày 12 tháng 5 năm 2025.
3. Tác giả Chattraya Ngamlerst và cộng sự (Ngày đăng tháng 11 năm 2019). The potential of antioxidant-rich Maoberry (Antidesma bunius) extract on fat metabolism in liver tissues of rats fed a high-fat diet, PubMed. Truy cập ngày 12 tháng 5 năm 2025.
4. Tác giả Pattamaporn Aksornchu và cộng sự (Ngày đăng 30 tháng 12 năm 2010). Inhibitory Effect of Antidesma bunius Fruit Extract on Carbohydrate Digestive Enzymes Activity and Protein Glycation In Vitro, PubMed. Truy cập ngày 12 tháng 5 năm 2025.