Chìa vôi bốn cạnh (Nho tía, Hồ đằng bốn cạnh - Cissus quadrangularis)

1 Giới thiệu

Tên khoa học: Cissus quadrangularis L.

Tên gọi khác: Nho tía, Hồ đằng bốn cạnh.

Họ thực vật: Vitaceae (Nho)

1.1 Đặc điểm thực vật

Chìa vôi bốn cạnh là cây thân leo phát triển mạnh, có sức sống cao. Thân non hình trụ dẹt, rõ ràng với bốn cạnh nổi bật, trơn nhẵn và không có lông. Lá mọc đơn, hình tim, đôi khi có ba thùy nông. Lá thường gần tròn, đường kính khoảng 4 cm, đầu tù, mép lá thường có răng nhỏ ở phần trên của phiến lá. Gân lá điển hình với ba gân chính tỏa ra từ gốc, cùng hai cặp gân phụ nổi rõ. Cuống lá ngắn, chừng 1 cm. Cây có tua cuốn đơn giúp leo bám vào các vật thể xung quanh.

Hoa mọc thành cụm ngù đối diện với lá, đường kính 3-4 cm. Cuống cụm hoa dài khoảng 1 cm, phân nhánh thành 2-3 nhánh phụ, kết thúc bằng một tán nhỏ nhiều hoa. Cuống hoa dài bằng nụ, khoảng 5 mm. Đài hoa hình đấu, có mép hơi gợn sóng. Cánh hoa gồm 4 chiếc, hình trái Xoan, hơi ôm đầu như một chiếc mũ trùm. Có 4 nhị, bao phấn hình trái xoan. Đĩa mật được chia thành 4 thùy. Bầu nhụy hình trứng, vòi ngắn, tạo thành cột thẳng. Quả mọng nhỏ, dạng trứng ngược gần tròn, đường kính 5-6 mm, thường chứa một hạt, hiếm khi hai. Hạt có hình trứng ngược.

1.2 Thu hái và chế biến

Chủ yếu sử dụng thân cây (Herba Cissi quadrangularis), thu hái và dùng tươi hoặc phơi khô.

1.3 Đặc điểm phân bố

Cây thường mọc tự nhiên ở những nơi có ánh sáng như ven bờ bụi, hàng rào, đất thoáng. Sinh trưởng tốt trong điều kiện nắng nhiều, phổ biến ở các tỉnh phía Nam nước ta. Có thể nhân giống bằng hạt hoặc từ các đoạn thân đã có rễ. Mùa hoa thường rơi vào khoảng tháng 4 đến tháng 6.

Phân bố: Tại Việt Nam, cây được trồng rải rác, phổ biến ở TP. Hồ Chí Minh và một số tỉnh phía Nam. Ngoài ra, cây còn xuất hiện tại nhiều quốc gia nhiệt đới như Ấn Độ, các nước thuộc bán đảo Ả Rập, Thái Lan và vùng nhiệt đới châu Phi.

2 Thành phần hóa học

Phân tích hóa học cho thấy cây chứa nhiều dưỡng chất như:

• Oxalat Canxi - thành phần khoáng.
• Caroten - hàm lượng khoảng 267 mg%.
• Vitamin C (Acid Ascorbic) - có mặt với hàm lượng cao: 398 mg% trong thân và dây, 232 mg% ở phần xơ và 479 mg% trong dịch ép tươi.
• Các hợp chất 3-ketosteroid và một loại steroid có đặc tính sinh học tương tự acetylcholine, với tác dụng kích thích tương đương muscarin và nicotin. Ngoài ra, cây còn có khả năng hỗ trợ chức năng tim mạch.

Đánh giá về thành phần thực vật nói chung cho thấy sự hiện diện của Flavonoid, triterpenoid, alkaloid, Saponin, iridoid, stilbene, vitamin, steroid và glycoside.

3 Tác dụng của cây chìa vôi bốn cạnh

Nhiều nghiên cứu dược lý về các bộ phận trên không của loại thảo mộc này bằng các chiết xuất khác nhau đã chứng minh tác dụng giảm đau, chống viêm, chống co giật, kháng khuẩn, chống ung thư, chống loãng xương và các rối loạn liên quan đến xương khác.

3.1 Chống loãng xương

Loãng xương là một bệnh ảnh hưởng đến toàn bộ hệ xương, đặc trưng bởi tình trạng mật độ xương thấp, cấu trúc xương bị suy yếu và sức mạnh xương giảm, khiến xương dễ gãy.

Cissus quadrangularis (CQ), còn gọi là Hadjod trong tiếng Hindi (nghĩa là "liên kết xương"), là một loại thảo dược truyền thống đã được sử dụng để hỗ trợ điều trị các bệnh về xương, đặc biệt là loãng xương và gãy xương. Tuy nhiên, cơ chế chính xác mà CQ giúp bảo vệ xương – đặc biệt là thông qua việc điều chỉnh hệ miễn dịch – vẫn chưa được hiểu rõ.

Trong nghiên cứu này, các nhà khoa học đã kiểm tra khả năng bảo vệ xương và điều hòa miễn dịch của CQ trong bối cảnh mất xương do viêm, xảy ra khi thiếu hụt hormone estrogen (giống tình trạng sau mãn kinh ở phụ nữ). Nghiên cứu được thực hiện cả trong phòng thí nghiệm (ex vivo) và trên mô hình động vật sống (in vivo) đã bị cắt bỏ buồng trứng để mô phỏng tình trạng loãng xương sau mãn kinh.

Kết quả ex vivo cho thấy CQ, theo liều dùng tăng dần, có khả năng ức chế sự hình thành và hoạt động của tế bào hủy xương (là tế bào gây tiêu xương) trong tế bào tủy xương chuột (p < 0,001).

Trên mô hình động vật in vivo, dữ liệu từ máy chụp vi cấu trúc xương (µ-CT) và phân tích tế bào miễn dịch cho thấy việc sử dụng CQ giúp duy trì cấu trúc và sức khỏe xương, đồng thời làm tăng các loại tế bào miễn dịch có lợi cho xương như Th1, Th2, Tregs và Bregs (p < 0,05 hoặc < 0,01). CQ cũng làm giảm tế bào Th17, loại tế bào góp phần thúc đẩy quá trình tiêu xương, tại các cơ quan miễn dịch như tủy xương, hạch bạch huyết, mảng Peyer và lách.

Ngoài ra, phân tích máu cho thấy CQ giúp tăng các chất chống tiêu xương (IFN-γ, IL-4, IL-10) và đồng thời giảm các chất gây tiêu xương (TNF-α, IL-6, IL-17), với độ tin cậy thống kê cao (p < 0,05).

Nghiên cứu này là lần đầu tiên chứng minh rằng Cissus quadrangularis có thể giúp bảo vệ xương sau mãn kinh thông qua việc điều chỉnh hệ miễn dịch. Kết quả mở ra triển vọng dùng CQ như một giải pháp hỗ trợ điều trị loãng xương một cách tự nhiên và an toàn.

3.2 Ngăn ngừa bệnh cơ tim do tiểu đường

Một nghiên cứu được thực hiện nhằm đánh giá tác dụng của chiết xuất Ethanol của cây Chìa vôi bốn cạnh (EECQ) đối với bệnh cơ tim do đái tháo đường (DCM) do chế độ ăn nhiều chất béo (HFD)/streptozotocin gây ra bằng cách ước tính các dấu ấn sinh học tim, dấu hiệu viêm và sản xuất các loài oxy phản ứng (ROS).

Kết quả cho thấy, chiết xuất EECQ cải thiện Glucose, xét nghiệm dung nạp Insulin và tăng cholesterol máu. Đây có thể được coi là một loại dược liệu tiềm năng trong việc ngăn ngừa bệnh cơ tim do tiểu đường.

=>> Xem thêm: Dây Chìa Vôi (Bạch Phấn Đằng - Cissus modeccoides Planch.) - chữa rắn độc cắn

4 Công dụng theo Y học cổ truyền

4.1 Tính vị, tác dụng

Chồi non và lá có tính mát, hỗ trợ tiêu hóa, giúp thanh nhiệt. Toàn thân cây được sử dụng như một vị thuốc bổ máu.

4.2 Công dụng

Chìa vôi bốn cạnh là một loại thảo mộc lâu năm thuộc họ Vitaceae (Nho) và được sử dụng toàn diện như một loại thảo mộc làm thuốc ở hầu hết các vùng nhiệt đới với nhiều tên gọi khác nhau. Loại dược liệu này được ghi nhận là có nhiều công dụng dân tộc học trong điều trị sốt rét, sốt, động kinh, bệnh gút, bệnh trĩ, bệnh ngoài da, đau bụng

Tại Việt Nam, cây thường được sắc nước uống thay trà cho phụ nữ sau sinh, giúp hồi phục sức khỏe nhanh hơn.

Tại Ấn Độ, lá và chồi được phơi khô, nghiền thành bột, dùng chữa rối loạn kinh nguyệt và bệnh scorbut (do thiếu vitamin C).

Thân cây cũng có ứng dụng trong chữa trị gãy xương: thân tươi giã nát đắp trực tiếp lên chỗ xương gãy để giúp liền xương.

Ngoài ra, có thể phối hợp thân cây với một số dược liệu khác để làm thuốc hỗ trợ điều trị bệnh hen suyễn.

5 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Võ Văn Chi. Từ điển cây thuốc Việt Nam tập 1. Chìa vôi bốn cạnh, trang 431. Truy cập ngày 28 tháng 5 năm 2025.
2. Tác giả Piyush S Bafna và cộng sự (Ngày đăng tháng 10 năm 2021). Cissus quadrangularis L: A comprehensive multidisciplinary review, PubMed. Truy cập ngày 28 tháng 5 năm 2025.
3. Tác giả Zaffar Azam và cộng sự (Ngày đăng tháng 1 năm 2023). Cissus quadrangularis (Hadjod) Inhibits RANKL-Induced Osteoclastogenesis and Augments Bone Health in an Estrogen-Deficient Preclinical Model of Osteoporosis Via Modulating the Host Osteoimmune System, Pubmed. Truy cập ngày 28 tháng 5 năm 2025.
4. Tác giả Anees Ahmed Syed và cộng sự (Ngày đăng tháng 12 năm 2022). Cissus quadrangularis extract mitigates diabetic cardiomyopathy by inhibiting RAAS activation, inflammation and oxidative stress, PubMed. Truy cập ngày 28 tháng 5 năm 2025.