Chìa vôi bò (Nho lá tím - Cissus repens)

1 Giới thiệu

Tên khoa học: Cissus repens Lam.

Tên gọi khác: Rau tai trâu hay Nho lá tím.

Họ thực vật: Vitaceae (Nho).

1.1 Đặc điểm thực vật

Đây là một loài cây dây leo thân nhỏ, chiều cao trung bình từ 2 đến 3 mét, toàn thân không có lông, bề mặt nhẵn. Cành có tiết diện vuông, không mang cánh, đôi khi phủ một lớp phấn mỏng màu xám nhạt trông như mốc. Tua cuốn mọc đối diện với lá, phân nhánh thành hai nhánh.

Lá có hình dạng thay đổi, phổ biến là dạng trái Xoan hoặc tam giác, gốc lá có thể hình tim hoặc dạng cụt, có tai lá nằm cách xa nhau. Mặt dưới của lá thường có màu đỏ tía, kích thước dao động từ 5 đến 10 cm chiều dài và rộng từ 3 đến 6 cm.

Hoa mọc thành cụm nhỏ dạng ngù, đối diện với lá, mỗi cụm có đường kính khoảng 2 cm. Cánh hoa ngắn, chỉ dài khoảng 2 mm; đĩa mật nằm ở trung tâm, chia thành 4 thuỳ.

Quả thuộc loại quả mọng, có hình dạng giống quả lê, kích thước khoảng 6 mm chiều dài và 4–5 mm chiều rộng. Hạt có bề mặt nhẵn, hình dáng hơi giống khối đa giác.

Cây có hai dạng biến chủng thường gặp:

• Dạng var. glauca Roxb.: nhánh cây phủ lớp phấn màu mốc, mặt dưới lá có sắc đỏ rõ rệt.
• Dạng var. cordata Roxb.: lá có hình gần tròn hoặc hình tim, mặt dưới lá không có màu đỏ hoặc chỉ hơi nhạt.

1.2 Thu hái và chế biến

Toàn cây đều có thể được thu hái để làm dược liệu, được gọi là Herba Cissi Repentis. Việc thu hái có thể tiến hành quanh năm. Sau khi thu, cây được rửa sạch, cắt nhỏ rồi phơi khô để bảo quản và sử dụng.

1.3 Đặc điểm phân bố

Cây sinh trưởng rải rác ở khu vực ven rừng, ven suối và trong các bãi cây bụi thưa thuộc vùng địa hình thấp. Cây ra hoa vào khoảng tháng 6 đến tháng 7, sau đó đậu quả và quả thường chín vào tháng 1 năm kế tiếp.

Phân bố địa lý: Ở Việt Nam, loài này được ghi nhận tại nhiều tỉnh thành như Cao Bằng, Thái Nguyên, Lạng Sơn, Ninh Bình, Lâm Đồng, Ninh Thuận, Đồng Nai và Kiên Giang. Ngoài ra, cây còn phân bố ở nhiều quốc gia châu Á khác như Ấn Độ, Trung Quốc, Lào, Campuchia, Thái Lan và Malaysia.

2 Thành phần hóa học

Phần ngọn và lá non của cây có thành phần dinh dưỡng như sau:

• Hàm lượng nước: 90,7%.
• Protid (chất đạm): 1,9%.
• Glucid (chất bột đường): 3,7%.
• Chất xơ: 3%.
• Tro: 0,7%.
• Canxi: 125 mg%.
• Phosphor: 13,7 mg%.
• Caroten: 2,1 mg%.
• Vitamin C: 26 mg%.

Một số nghiên cứu đã được thực hiện về thành phần của cây Chìa vôi bò và một số hợp chất đã được xác định như axit ursolic, axit asiatic, lupeol, friedilin và epifriedelanol.

Bốn stilbene C-glucosides mới, cụ thể là trans-3-O-methyl-resveratrol-2-C-beta-glucoside (1), cis-3-O-methyl-resveratrol-2-C-beta-glucoside (2), trans-3-O-methyl-resveratrol-2-(2-p-coumaric)-C-beta-glucoside (cissuside A) (3), và trans-3-O-methyl-resveratrol-2-(3-p-coumaric)-C-beta-glucoside (cissuside B) (4), được phân lập từ các bộ phận trên không của cây Chìa vôi bò, cùng với trans-resveratrol đã biết (5), trans-resveratrol-2-C-beta-glucoside (6) và cis-resveratrol-2-C-beta-glucoside (7). Cấu trúc của chúng được thiết lập bằng phương pháp quang phổ. Stilbene C-glucosides lần đầu tiên được tìm thấy trong chi Cissus.

3 Tác dụng của cây Chìa vôi bò

Một nghiên cứu được thực hiện nhằm điều tra các cơ chế giảm đau và chống viêm có thể có của chiết xuất methanol từ cây Chìa vôi bò. Tác dụng giảm đau đã được đánh giá trong hai mô hình bao gồm phản ứng quằn quại do axit axetic gây ra và liếm chân do formalin gây ra. Tác dụng chống viêm đã được đánh giá bằng phù nề bàn chân chuột gây ra bởi λ-carrageenan và phân tích mô bệnh học. Kết quả cho thấy chiết xuất methanol từ cây Chìa vôi bò (500 mg/kg) làm giảm phản ứng quằn quại trong thử nghiệm axit axetic và thời gian liếm trong thử nghiệm formalin. Chiết xuất methanol từ cây Chìa vôi bò (100 và 500 mg/kg) làm giảm đáng kể thể tích bàn chân phù nề vào giờ thứ 4 đến giờ thứ 5 sau khi tiêm λ-carrageenan. Về mặt mô bệnh học, chiết xuất methanol từ cây Chìa vôi bò làm giảm mức độ phá hủy mô và sưng của bàn chân phù nề. Những kết quả này chỉ ra rằng cơ chế chống viêm của chiết xuất methanol từ cây Chìa vôi bò có thể là do nồng độ NO và MDA giảm trong bàn chân phù nề thông qua việc tăng hoạt động của SOD, GPx và GRd trong gan. Ngoài ra, chiết xuất methanol từ cây Chìa vôi bò cũng làm giảm nồng độ IL-1β, IL-6, NFκB, TNF-α, COX-2 và iNOS. Hàm lượng của hai thành phần hoạt tính, axit ursolic và lupeol, đã được xác định về mặt định lượng. Bài báo này chứng minh các cơ chế có thể có đối với tác dụng giảm đau và chống viêm của chiết xuất methanol từ cây Chìa vôi bò và cung cấp bằng chứng cho phương pháp điều trị cổ điển của cây Chìa vôi bò trong các bệnh viêm.

4 Công dụng theo Y học cổ truyền

4.1 Tính vị, tác dụng

Rễ cây có vị nhạt, hơi cay, tính mát; có tác dụng thanh nhiệt, tiêu sưng viêm, giải độc, giảm đau và tăng cường sinh lực, bổ huyết.

Thân và lá có vị hơi đắng, tính hàn; được dùng để tiêu độc, tiêu viêm, hỗ trợ điều trị các chứng sưng tấy.

4.2 Công dụng

Rễ và thân của cây Chìa vôi bò được sử dụng để chữa rắn cắn, đau thấp khớp và nhọt độc trong y học dân gian, và thân cây cũng được dùng để điều trị viêm thận, ho lâu ngày và tiêu chảy.

Quả có thể ăn sống hoặc dùng để nấu canh.

Ngọn và lá non, đặc biệt là ở dạng cây có lá mặt dưới không đỏ, thường được dùng để nấu canh chua, ăn như một loại rau.

Tại Ấn Độ, cây được giã nát để đắp lên các vết loét, mụn nhọt hoặc các ổ áp xe nhỏ nhằm giúp mưng mủ và làm mềm tổn thương.

Ở Hải Nam (Trung Quốc), dây và lá được sử dụng để điều trị các bệnh ngoài da như sâu quảng, mụn nhọt, rắn cắn. Rễ dùng để chữa sốt, giảm đau, trị viêm thận và chứng lâm ba kết hạch.

Tại Vân Nam, các bộ phận như thân, lá và rễ đều được dùng. Rễ thường dùng để trị đau họng, vết rắn cắn và nhọt độc; trong khi thân và lá được sử dụng để chữa bệnh tràng nhạc (lao hạch), đàm hỏa, viêm ruột, viêm thận và bệnh lỵ.

5 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Võ Văn Chi. Từ điển cây thuốc Việt Nam tập 1. Chìa vôi bò, trang 430-431. Truy cập ngày 12 tháng 5 năm 2025.
2. Tác giả Ching-Wen Chang và cộng sự (Ngày đăng năm 2012). Analgesic and Anti-Inflammatory Activities of Methanol Extract of Cissus repens in Mice, PubMed. Truy cập ngày 12 tháng 5 năm 2025.