Bông tai (Ngô thị, Mã lợi cân, Vạn niên hoa, thảo mộc miên - Asclepias curassavica L.)

Cây bông tai (Asclepias curassavica L.) có vị đắng, tính hàn, giúp hỗ trợ lưu thông máu, giảm viêm, điều hòa kinh nguyệt, làm mát cơ thể, giảm đau và thúc đẩy tái tạo mô. Lá cây cũng được sắc uống để điều trị kiết lỵ, nhưng nếu sử dụng với liều lượng cao có thể gây ngộ độc. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên tiếng Việt: Bông tai, Ngô thị, Mã lợi cân, Vạn niên hoa, thảo mộc miên, Mác kha сау (Тàу)

Tên khoa học: Asclepias curassavica L.

Họ: Thiên lý (Apocynaceae)

1 Đặc điểm thực vật

Bông tai là cây thân thảo nhỏ, sống lâu năm, cao khoảng 1–1,5m. Thân cây mảnh, nhẵn, và có rất ít nhánh.

Lá: Mọc đối, hình mác, dài từ 8–20cm, rộng 1,8–3,5cm, phần đầu và gốc lá thuôn dài. Hai mặt lá đều nhẵn, trong đó mặt trên có màu xanh đậm hơn mặt dưới. Khi bấm, lá tiết ra nhựa mủ trắng.

Hoa: Cụm hoa mọc ở đầu thân hoặc kẽ lá gần ngọn, gồm 6–12 bông màu đỏ tươi. Hoa có đài với 5 răng hình mác, cánh hoa khi nở cụp xuống, phần tràng phụ màu vàng gắn vào cột nhị. Chỉ nhị hợp thành ống, phần gốc nhị có bao phấn kèm tai.

Quả: Gồm hai đại nhẵn, hơi phình ở gốc, mỗi hạt màu đỏ nâu và mang chùm lông nhỏ.

Thời gian ra hoa và kết quả: Từ tháng 4 đến tháng 9.

2 Phân bố và sinh thái

2.1 Phân bố

Cây bông tai thuộc chi Asclepias, có nguồn gốc từ vùng nhiệt đới Nam Mỹ và hiện nay phân bố rộng rãi ở các khu vực nhiệt đới khác. Tại Việt Nam, cây thường được trồng làm cảnh nhờ hoa đẹp, phổ biến ở các ban công hoặc ô đất nhỏ.

2.2 Sinh thái

Cây thích ánh sáng, chịu hạn nhẹ và phát triển tốt ở các tỉnh phía Nam, nơi có điều kiện thuận lợi để ra hoa và kết quả. Quả khô dễ nứt, giúp hạt phát tán nhờ gió. Cây cũng dễ nhân giống bằng cách giâm cành.

3 Bộ phận sử dụng

Toàn cây đều có thể thu hái quanh năm và sử dụng ở dạng tươi hoặc khô.

4 Thành phần hóa học của cây Bông tai

Cây bông tai chứa nhiều hợp chất quan trọng:

• Glucosid độc: Asclepiadin.
• Flavonoid glycosid: Bao gồm nhiều chất như quercetin-3 và các dẫn xuất của nó.
• Thân cây: Chứa 3'-epi-19'-morafosid, hydroxycoroglaucigenin cùng các cardenolid và sterol.
• Nhựa mủ: Thành phần chính là voruscharin và lipase.
• Hạt: Chứa cardenoid và glycosid, trong đó có hydroxycalotropin và các glucosid liên quan.

Bên cạnh đó, cây còn có curassavicin và calotropin – những hoạt chất có giá trị dược lý.

5 Tác dụng dược lý của cây Bông tai

5.1 Tác dụng tăng cường hoạt động của tim

Các nghiên cứu trên động vật cho thấy, khi sử dụng nước sắc từ rễ, thân, lá, hoa, hạt và vỏ quả của cây bông tai, tim có thể ngừng đập trong giai đoạn co bóp. Thử nghiệm với cồn thuốc chiết từ hạt bông tai trên tim mèo và mẫu tim-phổi, khi theo dõi bằng điện tâm đồ, cũng ghi nhận hiệu quả làm tăng cường chức năng tim.

Thành phần curassavicin từ cây, khi thử nghiệm trên tim của động vật máu nóng và máu lạnh, cho thấy khả năng tăng cường hoạt động của tim tương tự như Strophantin. Bên cạnh đó, chất calotropin cũng có tác dụng cường tim tương đương với strophantin G.

Thử nghiệm với bồ câu cho thấy curassavicin không tích lũy trong cơ thể sau 24 giờ, và hoạt tính sinh học của chất này được đánh giá là 0,751 ± 0,017 mg/kg. Dạng cồn thuốc có tác dụng sinh học thấp hơn dạng glycosid thô tới hàng trăm lần.

5.2 Tác dụng chống ung thư

Chất calotropin đã được thử nghiệm trong ống nghiệm và cho thấy khả năng ức chế sự phát triển của tế bào ung thư mũi họng.

5.3 Tác dụng khác

Nước sắc từ thân và lá bông tai có tác dụng nhẹ trong việc điều chỉnh hoạt động tử cung của chuột cống trắng, đồng thời làm tăng lưu lượng dịch truyền ở chi sau. Tuy nhiên, tác dụng này không đáng kể trên hồi tràng của chuột lang. Ngoài ra, bông tai còn có khả năng gây nôn nhờ hoạt chất asclepiadin, một chất có tác dụng giống emetin và được sử dụng trong điều trị kiết lỵ. Vì lý do này, cây bông tai tại Ấn Độ còn được gọi là "ipecacuanha hoang dại".

5.4 Độc tính

Cây bông tai chứa các hợp chất glycosid có độc tính cao. Liều nhỏ những chất này có thể làm ếch tử vong trong thời gian ngắn, do tim ngừng đập ở giai đoạn co bóp.

6 Công dụng trong dân gian của cây Bông tai

6.1 Tính vị và công năng

Tính vị: Cây có vị đắng, tính hàn.

Công năng: Hỗ trợ lưu thông máu, giảm viêm, điều hòa kinh nguyệt, thanh nhiệt, giảm đau, và giúp tái tạo tổn thương da.

6.2 Ứng dụng trong y học dân gian

Tại Việt Nam: Rễ cây thường được sắc uống để trị khí hư, còn lá dùng để chữa kiết lỵ. Tuy nhiên, liều cao có thể gây ngộ độc.

Tại Trung Quốc: Cây được dùng để điều trị các bệnh viêm nhiễm như viêm amidan, viêm phế quản, viêm phổi, viêm đường tiết niệu, và các vấn đề về kinh nguyệt.

Tại Ấn Độ: Lá được dùng để tẩy giun, rễ có tác dụng gây nôn và trị kiết lỵ, trong khi hoa có thể cầm máu.

Liều dùng tham khảo: 0,6–9,0 g dưới dạng nước sắc.

7 Lưu ý quan trọng

Bông tai là cây có độc tính, do đó cần thận trọng khi sử dụng. Việc dùng quá liều có thể dẫn đến ngộ độc với các triệu chứng như: đau đầu, buồn nôn, tiêu chảy, đau bụng, chóng mặt, mạch không đều, đồng tử giãn, co giật, hôn mê, và thậm chí ngừng tim dẫn đến tử vong.

Hướng dẫn xử lý ngộ độc:

• Gây nôn và rửa dạ dày ngay khi phát hiện.
• Nếu ngộ độc đã lâu, có thể cho uống lòng trắng trứng gà, Vitamin C hoặc nước chè đặc để giảm hấp thụ độc tố.
• Điều trị triệu chứng: Sử dụng thuốc an thần nếu bệnh nhân bồn chồn hoặc vật vã. Nếu gặp tình trạng trụy tim mạch, cần dùng thuốc kích thích tuần hoàn.

8 Tài liệu tham khảo

Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Bông tai, trang 263-264. Truy cập ngày 23 tháng 01 năm 2025.