Bồ hòn (Vô hoạn, bòn bòn, mộc hoạn tử - Sapindus mukorossi Gaertn.)

Cây Bồ hòn (Sapindus mukorossi Gaertn.) là cây gỗ lớn, có chiều cao từ 5 đến hơn 10 mét, thường rụng lá vào mùa khô. Bộ phận sử dụng là quả và hạt. Quả chứa saponin, có thể dùng để giặt quần áo thay vì sử dụng xà phòng. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên khoa học: Sapindus mukorossi Gaertn.

Tên Tiếng Việt: Vô hoạn, bòn bòn, mộc hoạn tử, mác hón (Tày), co hón (Thái), mầy quyến ngần (Dao).

Tên nước ngoài: Soap nut tree, soap berry (Anh); savonnette, savonnier (Pháp).

Ho: Bồ hòn (Sapindaceae)

1 Đặc điểm thực vật

Bồ hòn là một loại cây gỗ lớn, chiều cao trung bình từ 5 đến hơn 10 mét, có đặc điểm rụng lá vào mùa khô. Lá của cây thuộc dạng kép lông chim, mọc so le, gồm 4-6 đôi lá chét đối xứng, bề mặt lá nhẵn, đầu nhọn, mép lá không có răng cưa, và gân lá nổi rõ ở cả hai mặt.

Hoa bồ hòn mọc thành chùm hoặc chùy ở đầu cành, bao gồm nhiều hoa nhỏ màu xanh lục nhạt. Đài hoa có 5 răng nhỏ, phủ ít lông; tràng hoa gồm 5 cánh hình trứng, có lông và không mở rộng hoàn toàn. Cây có 8 nhị cong dài hơn tràng hoa, bầu nhẵn hình trứng, chứa 3 ngăn. 

Trái bồ hòn là trái gì? 

Trái bồ hòn (Quả bồ hòn) có hình cầu, với vỏ ngoài dày và nhăn nheo khi chín, chuyển sang màu nâu vàng. Hạt quả tròn và có màu đen.

Thời gian ra hoa của cây kéo dài từ tháng 7 đến tháng 9, còn quả chín vào khoảng tháng 10 đến tháng 12.

Hình ảnh cây Bồ hòn

2 Phân bố và sinh thái

2.1 Phân bố

Cây bồ hòn thuộc chi Sapindus, một nhóm thực vật phổ biến ở các khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới, đặc biệt tại Nam Á như Ấn Độ, Sri Lanka và Malaysia. Trong chi này, nhiều loài được khai thác để làm xà phòng tự nhiên và xuất khẩu sang các quốc gia lân cận như Iran, Saudi Arabia, Somalia và Madagascar.

Ở Việt Nam, bồ hòn là loài cây quen thuộc, thường được tìm thấy ở vùng núi thấp dưới 1000m và các khu vực trung du. Cây phân bố rộng rãi tại các tỉnh như Bắc Giang, Thái Nguyên, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh... Ngoài việc mọc tự nhiên, bồ hòn còn được trồng quanh đình chùa hoặc làng mạc để thu hoạch quả và tạo bóng mát.

2.2 Sinh thái

Cây bồ hòn ưa sáng, sinh trưởng nhanh và thích nghi tốt trên nhiều loại đất. Tuy nhiên, cây phát triển mạnh nhất ở những nơi có tầng đất mặt dày, giàu dinh dưỡng và độ ẩm cao. Loài cây này thường xuất hiện ở các khu rừng thứ sinh hoặc ven suối. Bồ hòn ra hoa, quả đều đặn hàng năm và có khả năng tái sinh mạnh mẽ từ hạt hoặc chồi sau khi bị chặt.

3 Hướng dẫn trồng và chăm sóc

Cây bồ hòn dễ trồng, không đòi hỏi loại đất đặc biệt, chịu hạn tốt nhưng không chịu được ngập úng. Cây thường được trồng rải rác ở ven đường hoặc nơi công cộng, ít khi được trồng thành vùng tập trung.

Cây được nhân giống bằng hạt, gieo ở vườn ươm vào mùa xuân. Sau khoảng 6-12 tháng, cây con được chuyển ra trồng ngoài ruộng vào các tháng 8-9 hoặc tháng 2-3. Trước khi trồng, cần đào hố cách nhau 10-12m, bón lót phân chuồng hoặc phân hữu cơ (10-15kg mỗi hố), sau đó đặt cây giống vào hố, lấp đất, nén chặt và tưới nước giữ ẩm. Để bảo vệ cây non, cần cắm cọc cố định và rào quanh gốc để tránh động vật phá hoại.

4 Bộ phận sử dụng

Quả và hạt là hai bộ phận chính được sử dụng. Quả thường được thu hoạch vào mùa thu, sau đó đem phơi khô, có thể để nguyên hoặc tách bỏ hạt.

5 Thành phần hóa học của bồ hòn

Quả bồ hòn chứa hàm lượng saponin cao, chiếm tới 18% trong phần thịt. Một số hợp chất quan trọng đã được chiết xuất, trong đó có saponin mukorosin (C₅₂H₈₄O₁₁·2H₂O). Khi thủy phân, saponin tạo ra các hợp chất đường như L-arabinose, D-glucose, L-rhamnose và D-xylose cùng với genin là hederagenin.

Ngoài ra, bồ hòn còn chứa nhiều loại saponin khác như sapindosid A, B, C, D, E và mukuroyiosid Ia, Ib... Những hợp chất này đều có hoạt tính bề mặt mạnh, được ứng dụng rộng rãi trong các sản phẩm làm sạch tự nhiên.

Hạt bồ hòn chứa khoảng 9-10% dầu béo, có thể sử dụng trong sản xuất và chế biến.

6 Tác dụng của quả bồ hòn

6.1 Khả năng kháng khuẩn

Một nghiên cứu in vitro đã được thực hiện bằng phương pháp khuếch tán qua khoanh giấy lọc để đánh giá hiệu quả kháng khuẩn của quả bồ hòn đối với một số vi khuẩn Gram dương và Gram âm. Trong thí nghiệm, các cao chiết từ quả bồ hòn được nhũ tương hóa trong nước cất với sự hỗ trợ của 0,5% Tween 80 hoặc gôm acacia (trừ trường hợp sử dụng các chất chiết tan trong nước) để đạt nồng độ ban đầu 100mg/ml. Các nồng độ pha loãng tiếp theo được thực hiện bằng cách thêm lượng nước cất gấp 3 lần.

Kết quả cho thấy:

• Cao chiết với nước: Có tác dụng ức chế sự phát triển của Staphylococcus aureus, Staphylococcus pyogenes và Staphylococcus viridans. Tác dụng ức chế yếu hơn đối với Diplococcus pneumoniae và Corynebacterium diphtheriae.
• Cao chiết với ethanol: Hiệu quả ức chế mạnh đối với Staphylococcus aureus và Staphylococcus pyogenes, nhưng chỉ ức chế yếu với Staphylococcus viridans, Diplococcus pneumoniae và Corynebacterium diphtheriae.

6.2 Hiệu quả diệt tinh trùng

Cao chiết từ phần trên mặt đất của cây bồ hòn đã được thử nghiệm về khả năng diệt tinh trùng. Trong thí nghiệm, một lượng nhỏ dịch chiết được trộn với mẫu chứa tinh trùng từ ống dẫn tinh hoặc mào tinh hoàn. Sau đó, hỗn hợp này được quan sát ngay dưới kính hiển vi đối pha. Kết quả được coi là dương tính nếu 100% tinh trùng bất động ngay lập tức.

Kiểm tra tiếp theo bằng cách thêm Dung dịch đệm vào mẫu để xem xét khả năng phục hồi hoạt động của tinh trùng. Nghiên cứu này đã chứng minh rằng cao chiết bồ hòn có khả năng diệt tinh trùng trên cả chuột và người.

Đặc biệt, hỗn hợp saponin chiết xuất từ vỏ quả bồ hòn được xác định là có tác dụng mạnh nhất trong việc diệt tinh trùng. Một dạng kem chứa saponin toàn phần từ bồ hòn đã được phát triển và thử nghiệm cả về dược lý và lâm sàng nhằm sử dụng tại chỗ trong âm đạo như một phương pháp tránh thai.

6.3 Ứng dụng điều trị bỏng

Cao lỏng chiết từ quả bồ hòn đã được thử nghiệm trên 206 bệnh nhân bị bỏng do nhiều nguyên nhân khác nhau (nước sôi, vôi tôi, lửa, sét đánh), với diện tích bỏng từ 5-30%, chủ yếu ở mức độ II, cùng một số trường hợp mức độ I và III. Phương pháp điều trị bao gồm tẩm cao lỏng vào bông thấm nước, bọc gạc và đắp lên vết bỏng đã được làm sạch.

Kết quả điều trị:

• Giảm mủ và mùi hôi tại vết thương.
• Hỗ trợ lên da non nhanh chóng.
• Giảm nhu cầu sử dụng kháng sinh toàn thân.
• Thời gian điều trị trung bình ngắn hơn, từ 9-12 ngày.

Tuy nhiên, việc sử dụng cao lỏng có một số nhược điểm như gây cảm giác nóng rát và đau xót cho bệnh nhân, đặc biệt trong lần đầu điều trị. Băng gạc sau khi khô thường khó tháo ra, cần sử dụng huyết thanh mặn đẳng trương để làm mềm trước khi bóc.

Đáng chú ý, dạng thuốc mỡ bồ hòn không được khuyến nghị điều trị bỏng, vì thử nghiệm trên 10 bệnh nhân cho thấy vết thương bỏng có nguy cơ nhiễm mủ cao hơn khi dùng dạng bào chế này.

7 Công dụng trong dân gian của Bồ hòn

7.1 Tính vị, công năng

Rễ cây bồ hòn có vị đắng, tính mát, hơi độc, đi vào kinh phế và tỳ, giúp tiêu đờm, hóa trệ.

Quả bồ hòn có tính năng sát trùng.

7.2 Công dụng

Trong dân gian, quả bồ hòn được sử dụng phổ biến để giặt quần áo, đặc biệt phù hợp với các loại vải như len và lụa không chịu được độ kiềm cao của xà phòng.

Theo các tài liệu y học cổ truyền, bồ hòn có khả năng:

• Chữa ho, trừ đờm.
• Nhân quả bồ hòn được dùng để giảm hôi miệng và điều trị sâu răng.
• Vỏ cây bồ hòn giã nát, ngâm nước, thường được dùng để tắm cho động vật nhằm loại bỏ bọ, rận và chấy.

Trong y học truyền thống Ấn Độ:

• Bột vỏ quả bồ hòn trộn Mật Ong được chế thành viên hoàn 2g để điều trị viêm phổi. Viên này uống cùng sữa ấm, mỗi ngày hai lần.

Ở Nepal, người dân sử dụng vỏ quả bồ hòn tán thành bột nhão đắp trực tiếp lên vùng da bị bệnh để điều trị các bệnh ngoài da như ghẻ hay nấm. Ngoài ra, bột vỏ quả bồ hòn được trộn với lượng bột ngô gấp đôi và sử dụng thường xuyên để gội đầu, giúp trị gàu và diệt chấy.

8 Một số bài thuốc từ bồ hòn

8.1 Chữa hôi miệng và sâu răng

Nguyên liệu: 5-10g nhân quả bồ hòn tán bột.

Cách dùng: Ngậm bột, sau đó nhổ nước bọt.

8.2 Diệt sâu và giòi

Phương pháp:

a) Giã nát vỏ cây bồ hòn tươi, hòa với nước rồi phun lên khu vực cần diệt sâu.

b) Sắc vỏ quả bồ hòn thành nước bồ hòn đặc và dùng để tưới.

8.3 Chữa hắc lào

Nguyên liệu: 20g vỏ quả bồ hòn, 10g củ Riềng già.

Cách làm: Tán nhỏ, ngâm hỗn hợp với 20ml cồn 90°, dùng để bôi lên vùng da bị bệnh.

8.4 Điều trị ghẻ lở và hắc lào

Nguyên liệu: Quả bồ hòn bỏ hạt (nấu thành dầu), hạt củ đậu và Diêm Sinh (lượng bằng nhau).

Cách làm: Tán nhỏ hạt củ đậu và diêm sinh, trộn với dầu quả bồ hòn, sau đó bôi lên vùng bị bệnh đã được rửa sạch bằng nước nóng.

8.5 Chữa họng tắc, khó nuốt

Nguyên liệu: Vỏ quả bồ hòn.

Cách dùng: Đồ chín, phơi khô, tán nhỏ thành bột rồi thổi vào họng.

8.6 Phòng ngừa đỉa cắn

Nguyên liệu: Dầu quả bồ hòn.

Cách dùng: Thoa dầu lên chân và đùi trước khi lội xuống ao hay ruộng.

9 Tác hại của quả bồ hòn

9.1 Kích ứng mắt

Nước chiết từ quả bồ hòn có thể gây kích ứng nếu tiếp xúc với mắt, dẫn đến đỏ hoặc ngứa mắt. Do đó, khi sử dụng, cần tránh để nước bồ hòn dính vào mắt.

9.2 Không dùng để ăn

Quả bồ hòn không phù hợp để tiêu thụ do chứa saponin, một chất có khả năng tẩy rửa mạnh. Tiêu thụ saponin có thể gây ảnh hưởng tiêu cực đến hệ tiêu hóa.

9.3 Phản ứng da

Một số người có thể gặp các phản ứng như ngứa, phát ban hoặc nổi mẩn đỏ khi sử dụng các sản phẩm từ bồ hòn trên da. Nếu xuất hiện dấu hiệu này, nên ngừng sử dụng và tham khảo ý kiến bác sĩ.

10 Tác dụng của quả bồ hòn với tóc

10.1 Làm sạch tóc và da đầu

Saponin trong quả bồ hòn là chất tạo bọt tự nhiên, giúp loại bỏ bụi bẩn, dầu nhờn, làm sạch tóc và da đầu một cách hiệu quả.

10.2 Giảm gàu và ngăn ngừa nấm da đầu

Nước bồ hòn có khả năng chống nấm, giúp cải thiện tình trạng ngứa và gàu trên da đầu, mang lại cảm giác sạch khỏe.

10.3 Nuôi dưỡng tóc

Sử dụng bồ hòn thường xuyên có thể giúp tóc mềm mượt và bóng khỏe hơn nhờ khả năng làm sạch tự nhiên và dịu nhẹ với tóc.

Quả bồ hòn, khi sử dụng đúng cách, có thể mang lại nhiều lợi ích cho tóc, nhưng người dùng cần cẩn thận để tránh các tác dụng không mong muốn.

11 Ứng dụng và giá trị

Quả bồ hòn từ lâu đã được sử dụng như một loại xà phòng tự nhiên, an toàn và thân thiện với môi trường. Ngoài ra, gỗ cây bồ hòn với đặc tính cứng, chắc chắn còn được dùng trong xây dựng và chế tác đồ gia dụng.

12 Tài liệu tham khảo

Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Bồ hòn, trang 243-245. Truy cập ngày 20 tháng 01 năm 2025.