Bí kỳ nam (Kỳ nam kiến - Hydnophytum formicarum Jack)

Cây bí kỳ nam là loài sống phụ sinh, toàn thân nhẵn bóng. Thân cây phình to, có dạng củ, kích thước có thể đạt đến 30 cm. Theo y học dân gian, cây bí kỳ nam được sử dụng để điều trị các bệnh về gan, vàng da, kém ăn, đau bụng đi ngoài, đau nhức xương khớp và thấp khớp. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên khoa học: Hydnophytum formicarum Jack

Tên đồng nghĩa: Hydnophytum montanum Blume

Tên Tiếng Việt: Bí kỳ nam, Kỳ nam kiến.

Họ: Cà phê (Rubiaceae).

1 Đặc điểm thực vật 

Cây bí kỳ nam là loài sống phụ sinh, toàn thân nhẵn bóng. Thân cây phình to, có dạng củ, kích thước có thể đạt đến 30 cm. Phần bề mặt củ sần sùi, mang màu nâu xám, bên trong là những khoang rỗng chứa kiến cùng phần thịt nạc màu trắng mọng nước. Từ củ này mọc ra các rễ nhỏ phía dưới, trong khi phía trên là một số cành ngắn, chắc, màu nâu, mang lá.

Lá của cây mọc đối, phiến lá dày và bền, hình trái Xoan hoặc bầu dục, dài từ 6 đến 9 cm và rộng từ 2,5 đến 6 cm. Phần gốc lá thuôn, đầu tù, cả hai mặt có màu xanh lục nhạt, bề mặt trên nhẵn bóng. Lá kèm rụng sớm, cuống lá ngắn.

Cụm hoa thường mọc ở kẽ lá, mỗi cụm gồm 4-5 hoa nhỏ không cuống, màu trắng. Đài hoa có dạng hình trụ hoặc hình trứng cụt, tràng hoa gồm 4 cánh thuôn dài, bằng nửa chiều dài của ống tràng, tại họng có 4 túm lông. Nhị hoa gồm 4, nằm ở đáy ống tràng, bầu hoa có hai ô, đầu nhụy chia đôi. Trái bí kỳ nam: là quả nhỏ, dạng trứng, đài hoa tồn tại trên quả, khi chín có màu đỏ cam bóng bẩy và chứa hai hạt.

Mùa hoa quả: Tháng 11 đến tháng 1.

Cây dễ nhầm lẫn: Bí kỳ nam - cây tổ kiến (kỳ nam gai) dễ bị nhầm lẫn với nhau

Kỳ nam gai (Myrmecodia tuberosa Jack) có thân củ với các hàng gai đặc trưng, lá lớn hơn và cành mọc dài hơn.

2 Phân bố và sinh thái

2.1 Phân bố

Cây bí kỳ nam thuộc chi Hydnophytum, với các loài sống phụ sinh trên thân cây gỗ, phổ biến tại vùng nhiệt đới châu Á và Australia. Tại Đông Nam Á, có hai loài, trong đó bí kỳ nam thường xuất hiện ở Malaysia, Thái Lan, Indonesia, Việt Nam, Campuchia, và Ấn Độ. Ở Việt Nam, cây này phân bố rải rác tại các tỉnh phía Nam như Gia Lai, Đắk Lắk, Lâm Đồng (vùng Bảo Lộc, Di Linh, Đạ H'uoai), Ninh Thuận, Bà Rịa - Vũng Tàu, và đảo Phú Quốc (Kiên Giang).

2.2 Sinh thái

Loài cây này thường sống phụ sinh trên các cây gỗ thuộc họ Dipterocarpaceae, Combretaceae, và Fabaceae, trong các kiểu rừng thưa hoặc rừng nửa rụng lá. Trong thân củ của cây, thường có loài kiến đen cộng sinh sinh sống. Chỉ những cây có thân phình đạt đường kính từ 5 cm trở lên mới bắt đầu ra hoa và kết quả, nhưng số lượng quả trên mỗi cây khá ít, dẫn đến việc ít thấy cây con mọc tự nhiên.

Cây bí kỳ nam đã được đưa vào Sách Đỏ Việt Nam và cần được bảo tồn.

3 Cách trồng cây bí kỳ nam

Để trồng bí kỳ nam đạt hiệu quả, bạn cần lưu ý các điểm sau:

• Đất trồng: Bí kỳ nam thích hợp với đất giàu dinh dưỡng, dễ thoát nước, như đất đồi hoặc đất pha cát, có độ pH từ 5.5 – 6.5.
• Khoảng cách trồng: Đảm bảo khoảng cách phù hợp giữa các cây để chúng có không gian phát triển.
• Chăm sóc: Cây cần được tưới nước thường xuyên, đủ ánh sáng và bổ sung dinh dưỡng định kỳ. Kiểm tra và xử lý sâu bệnh để cây phát triển khỏe mạnh.

Việc trồng và chăm sóc cây bí kỳ nam không quá phức tạp, nhưng đòi hỏi người trồng chú ý để cây đạt năng suất và chất lượng cao. 

4 Bộ phận dùng

Thân cây phình dạng củ được thu hoạch vào mùa khô, có thể dùng nguyên hoặc thái mỏng phơi khô.

5 Thành phần hóa học của cây Bí kỳ nam

Cây bí kỳ nam (Hydnophytum formicarum) chứa nhiều hợp chất có hoạt tính sinh học, bao gồm:

• Flavonoid và phenolic: Các hợp chất như isoliquiritigenin, protocatechualdehyde, butin và butein đã được phân lập, với đặc tính chống oxy hóa và kháng khuẩn mạnh.
• Steroid: Bao gồm stigmasterol, một chất được phân lập từ các chiết xuất hexan và dichloromethan.
• Terpenoid: Các hợp chất terpenoid được phát hiện trong phần củ.
• Tanin: Thành phần này góp phần vào đặc tính chống viêm và bảo vệ tế bào.
• Acid phenolic: Sinapinic acid, một hợp chất chính trong chiết xuất phenolic, có khả năng ức chế enzyme histone deacetylase (HDAC) và tác động chống tăng sinh tế bào ung thư.
• Các hợp chất khác: Bao gồm Saponin và các hợp chất có khả năng ức chế giao tiếp giữa các tế bào vi khuẩn (quorum sensing).
• Thân củ chứa nhiều muối vô cơ và vết alcaloid.

6 Tác dụng dược lý của cây Bí kỳ nam

6.1 Chống oxy hóa

Chiết xuất từ củ bí kỳ nam, đặc biệt là chiết xuất ethyl acetate và methanol, cho thấy hoạt tính chống oxy hóa mạnh với khả năng dọn gốc tự do và ức chế superoxide hiệu quả.

6.2 Kháng khuẩn và kháng nấm

Chiết xuất ethyl acetate ức chế sự phát triển của nhiều chủng vi khuẩn Gram dương và Gram âm, đặc biệt là Shewanella putrefaciens và Corynebacterium diphtheriae.

6.3 Chống ung thư

Các chiết xuất Ethanol và phenolic giàu hoạt chất từ củ bí kỳ nam cho thấy khả năng chống tăng sinh trên các dòng tế bào ung thư cổ tử cung (HeLa), ung thư ruột kết (HT29), và bệnh bạch cầu T (Jurkat) thông qua cơ chế cảm ứng quá trình chết theo lập trình (apoptosis).

6.4 Kháng viêm và làm lành vết thương

Chiết xuất bí kỳ nam cải thiện mật độ Collagen, thúc đẩy quá trình biểu mô hóa và giảm chiều dài vết thương, đồng thời ức chế quá trình tân mạch hóa quá mức, giúp giảm hình thành sẹo.

6.5 Điều trị bệnh tiểu đường và biến chứng sinh sản

Chiết xuất methanol từ củ bí kỳ nam bảo vệ mô tinh hoàn và chức năng sinh sản ở chuột bị tiểu đường do alloxan, cải thiện trọng lượng tinh hoàn, mào tinh và chất lượng tinh trùng.

6.6 Ức chế giao tiếp vi khuẩn (quorum sensing)

Chiết xuất ethanol từ củ bí kỳ nam ức chế khả năng tạo biofilm và giảm sự vận động của vi khuẩn Pseudomonas aeruginosa, mở ra triển vọng trong phát triển thuốc kháng khuẩn mới.

7 Cách sử dụng bí kỳ nam

Theo y học dân gian, cây bí kỳ nam được sử dụng để điều trị các bệnh về gan, vàng da, kém ăn, đau bụng đi ngoài, đau nhức xương khớp và thấp khớp. Thường dùng với liều 10 - 16 g dưới dạng thuốc sắc hoặc dùng bí kỳ nam ngâm rượu uống.

8 Một số bài thuốc từ bí kỳ nam

8.1 Trị viêm gan, vàng da

Nguyên liệu: Bí kỳ nam (20 g), Thảo Quyết Minh (10 g), atiso (20 g), Nhân Trần (15 g).

Cách làm: Sắc với 500 ml nước còn 100 ml, chia uống 2 lần trước bữa ăn khoảng 1 giờ. Liệu trình kéo dài 10-15 ngày.

8.2 Trị đau nhức xương khớp, thấp khớp

Nguyên liệu: Bí kỳ nam (20 g), ngũ gia bì (30 g), rễ vú bò và xuyên tiêu (mỗi loại 20 g).

Cách làm: Sắc uống hoặc ngâm rượu 30-40° (tỷ lệ 1:3), mỗi lần uống 15 ml trước bữa ăn.

8.3 Trị đau bụng, đi ngoài

Nguyên liệu: Bí kỳ nam (20 g).

Cách làm: Sắc nước đặc, chia làm 2 lần uống, cách nhau 1 giờ.

9 Bí kỳ nam từ Phú Quốc

Bí kỳ nam tại Phú Quốc nổi tiếng nhờ chất lượng tốt, thường được người tiêu dùng tìm kiếm. Các sản phẩm từ vùng này chủ yếu được rao bán trên các kênh trực tuyến, đáp ứng nhu cầu sử dụng hoặc làm quà biếu.

10 Bí kỳ nam mua ở đâu?

Để mua bí kỳ nam, bạn có thể tìm trên các cửa hàng dược liệu hoặc các nền tảng trực tuyến. Những nơi cung cấp sản phẩm thường đảm bảo nguồn gốc rõ ràng và có mô tả chi tiết về cách sử dụng.

11 Giá bán bí kỳ nam

Bí kỳ nam là một loại thảo dược quý có giá trị sử dụng cao, thường được cung cấp dưới dạng tươi hoặc sấy khô. Giá bán bí kỳ nam dao động tùy theo chất lượng sản phẩm và nguồn cung cấp. Trên thị trường, bí kỳ nam sấy khô có giá khoảng 250.000 VNĐ/kg và thường có mức ưu đãi khi mua số lượng lớn. Ngoài ra, bí kỳ nam tươi được rao bán với mức giá khoảng 50.000 VNĐ/kg trên các sàn thương mại điện tử.

12 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Bí kỳ nam, trang 201-202. Truy cập ngày 18 tháng 01 năm 2025.
2. Tác giả Roslizawaty Roslizawaty và cộng sự (đăng tháng 12 năm 2024). Potential of ant nest extract (Hydnophytum formicarum) for protection of testicular morphometry, epididymal functions, and sperm quality in male rats with alloxan- induced diabetes. Narra J. Truy cập ngày 18 tháng 01 năm 2025.
3. Tác giả Thanaset Senawong và cộng sự (đăng ngày 22 tháng 9 năm 2013). Histone deacetylase (HDAC) inhibitory and antiproliferative activities of phenolic-rich extracts derived from the rhizome of Hydnophytum formicarum Jack.: sinapinic acid acts as HDAC inhibitor. BMC complementary and alternative medicine. Truy cập ngày 18 tháng 01 năm 2025.
4. Tác giả Supaluk Prachayasittikul và cộng sự (đăng ngày 18 tháng 4 năm 2008). Antimicrobial and antioxidative activities of bioactive constituents from Hydnophytum formicarum Jack. Molecules (Basel, Switzerland). Truy cập ngày 18 tháng 01 năm 2025.
5. Tác giả Triana Hertiani và Sylvia Utami Tunjung Pratiwi (đăng tháng 9 năm 2015). Hydnophytum formicarum Jack ethanol extract modulates quorum sensing-controlled pathogenicity in Pseudomonas aeruginosa. Pakistan journal of pharmaceutical sciences. Truy cập ngày 18 tháng 01 năm 2025.
6. Tác giả Nissia Ananda và cộng sự (đăng tháng 1-3 năm 2022). Effects of the Hydnophytum formicarum plant extract on collagen density, angiogenesis, wound length, and re-epithelialization in wound healing: Experimental study on rats. Dental and medical problems. Truy cập ngày 18 tháng 01 năm 2025.