Bạch phụ tử (Cây san hô - Jatropha multifida L.)

Bạch Phụ Tử là một loại cây thân gỗ nhỏ, cao khoảng 3-4m, với thân và cành mịn nhẵn không lông. Các bộ phận được sử dụng trong dân gian bao gồm: nhựa mủ, lá, quả và rễ cây. Bài viết dưới đây, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) sẽ cung cấp cho bạn đọc những thông tin chi tiết.

Tên tiếng Việt: Bạch phụ tử, Cây san hô, Đỗ Trọng nam, Dầu Mè đỏ

Tên khoa học: Jatropha multifida L.

Họ: Euphorbiaceae (Thầu dầu)

1 Đặc điểm thực vật

Bạch phụ tử là một loại cây thân gỗ nhỏ, cao khoảng 3-4m, với thân và cành mịn nhẵn không lông. Lá cây mọc so le, được chia thành các thùy sâu như chân vịt, mỗi thùy có mép sắc nhọn, chiều dài lá từ 12-15 cm và rộng 1,2-2,5 cm. Phần gốc lá gần như tròn, bề mặt dưới của lá có màu xám nhạt, cuống lá dài tương đương chiều dài lá và có lá kèm dạng sợi mảnh.

Cụm hoa thường mọc ở nách lá phía gần ngọn, gồm cả hoa đực và hoa cái. Hoa có màu đỏ sặc sỡ, khiến cây trông giống như nhánh san hô. Hoa đực có 5 lá đài và 5 cánh tràng nhẵn, nhị gồm 8 sợi dài, trong khi hoa cái có cấu trúc tương tự với bầu nhẵn. Quả cây hình trứng, vỏ trơn láng, khi chín chuyển sang màu vàng, bên trong chứa hạt lớn, kích thước tương tự hạt Thầu Dầu. Nhựa mủ của cây có màu trắng sữa.

Cây thường ra hoa vào khoảng tháng 5 – 6 và kết quả từ tháng 7 – 8 hàng năm.

Chú ý tránh nhầm lẫn với vị thuốc Bạch phụ được chế biến từ cây Ô Đầu.

2 Phân bố và sinh thái

Cây Bạch phụ tử thuộc chi Jatropha, nhóm thực vật có hơn 175 loài phổ biến ở các khu vực nhiệt đới thuộc châu Mỹ, châu Á và châu Phi. Loài cây này có nguồn gốc từ châu Mỹ nhiệt đới, trải dài từ Mexico đến Paraguay, nhưng đã được du nhập vào nhiều nước như Ấn Độ, Malaysia và Việt Nam để làm cảnh và làm thuốc.

Tại Việt Nam, bạch phụ tử được trồng rải rác ở nhiều địa phương, thường thấy ở các vườn thuốc nam hoặc chùa chiền nơi các thầy thuốc truyền thống chữa bệnh. Loài cây này thích nghi tốt với ánh sáng mạnh và có khả năng chịu hạn cao nhờ lá mọng nước, giúp giảm thoát hơi nước. Cây tái sinh tự nhiên chủ yếu qua hạt, nhưng cũng có thể nhân giống bằng cách giâm cành.

3 Bộ phận sử dụng

Rễ: Được thu hoạch vào đầu mùa xuân (tháng 3), sau đó phơi khô hoặc nướng để dùng.

Quả: Thu hoạch vào mùa thu.

Lá và nhựa mủ: Có thể thu hái quanh năm.

4 Thành phần hóa học của cây Bạch phụ tử

Hạt chứa khoảng 1% chất đắng và 30% dầu béo.

Lá chứa Saponin, tanin và nhựa.

Nhựa mủ giàu dầu bay hơi (0,3%), acid angelic và các hợp chất như multifidin (cyanoglucosid). Một số cyclicpeptid quan trọng như labaditin, biobolein được tìm thấy trong cây, có giá trị dược học cao nhờ khả năng chống viêm. Ngoài ra, cây cũng chứa các diterpenoid vòng lớn như jatrophone, jatropholon A và B.

5 Bạch phụ tử có tác dụng gì?

5.1 Kháng khuẩn

Nhựa mủ và chiết xuất từ cành non có khả năng ức chế sự phát triển của vi khuẩn Staphylococcus aureus và Escherichia coli.

5.2 Chữa lành vết thương

Các chất như labaditin và biobolein hỗ trợ làm lành vết thương và loét da nhờ cơ chế ức chế hoạt tính của bổ thể.

6 Công dụng của cây Bạch phụ tử

Nhựa mủ: Thường được dùng bôi ngoài để điều trị các vết thương nhiễm khuẩn, loét da và bệnh ngoài da.

Rễ: Dùng làm thuốc sắc chữa các chứng khó tiêu, đau bụng, phù nề và viêm tinh hoàn.

Lá: Được sử dụng để trị lỵ, ghẻ và làm thuốc tẩy nhẹ.

Quả: Đôi khi được dùng để làm thuốc độc trong đánh bắt cá.

Ở Trung Quốc, bạch phụ tử được sử dụng kết hợp với các dược liệu khác để điều trị đau nửa đầu và xuất huyết não. Tại Tây Phi, cây còn được dùng như thuốc nhuận tràng nhẹ.

7 Lưu ý khi sử dụng

Cần cẩn thận khi dùng nhựa mủ hoặc các phần khác của cây vì có thể gây kích ứng da. Rễ thường được sử dụng với liều 5-10g/ngày dưới dạng thuốc sắc. Việc sử dụng cần tham khảo ý kiến của bác sĩ hoặc thầy thuốc chuyên môn để đảm bảo an toàn.

8 Tài liệu tham khảo

Tác giả Đỗ Huy Bích. Cây Thuốc Và Động Vật Làm Thuốc ở Việt Nam tập 1. Bạch phụ tử, trang 152-153. Truy cập ngày 15 tháng 01 năm 2025.