Cà Phê (Coffea spp.)

Cà phê được biết đến khá phổ biến với công dụng tăng cường hoạt động của tim, kích thích tâm thần và thần kinh, co mạch trung ương và ngoại vi. Trong bài viết này, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com) xin gửi đến bạn đọc những thông tin chi tiết về Cà phê.

1 Giới thiệu về các loại cây Cà phê Việt Nam

Cà phê tên khoa học là Coffea spp., Rubiaceae (họ Cà phê). 

Cây cà phê có tên khoa học là Coffea spp., thuộc họ Rubiaceae - họ Cà phê. Ở Việt Nam, có ba loài chủ yếu được trồng:

• Coffea arabica L. (Cà phê chè, Cà phê Arabica).
• Coffea dewevrei Willd. et Dur. (C. excelsa Chev. - Cà phê mít, Cà phê Excelsa).
• Coffea canephora Pierre ex Froeh. (C. robusta Chev. - Cà phê vối, Cà phê Robusta).

1.1 Đặc điểm thực vật

Cây cà phê là loại cây thân gỗ, có chiều cao từ 1-2 m (cây cà phê chè), 2-3 m (cây cà phê vối) và 4-8 m (cây cà phê mít). Cành non có hình dạng hơi vuông, lá đơn mọc đối, kèm theo lá kèm hình tam giác đặc trưng. Hoa của cây có màu trắng thơm ngát, có tính lưỡng tính và mọc thành chùm dày đặc tạo thành vòng ở nách lá. Quả của cây có hình cầu hơi bầu dục, ban đầu có màu xanh, sau đó chuyển sang màu vàng lục và cuối cùng là màu đỏ. Quả khi chín có màu đỏ sậm hay đỏ tím. Vỏ quả khô có màu đen, bên trong là lớp thịt quả mỏng màu vàng, ngọt và nhớt. Mỗi quả có 2 hạt dính nhau phía trong theo 1 mặt phẳng, phía ngoài cong. Mặt phẳng của mỗi hạt có 1 rãnh dọc đặc trưng.

⇒ Xem thêm dược liệu khác tại đây: Cây Đậu tương - Thực phẩm đầy đủ dinh dưỡng không thể thiếu ở mọi nhà

1.2 Thu hái và chế biến

Hạt cà phê đã chín và được phơi khô (Semen Coffeae) được dùng làm thuốc. Hạt được thu hái và chế biến bằng cách xay bỏ vỏ quả đã chín (có thể xay quả tươi hoặc quả đã phơi khô).

1.3 Đặc điểm phân bố

Cà phê bắt nguồn từ Bắc Phi, hiện nay được trồng nhiều ở các quốc gia Nam Mỹ và Nam Á. Ở Việt Nam, cây cà phê được trồng chủ yếu ở các khu vực có đất bazan như Lâm Đồng, Tây Nguyên và miền Đông Nam Bộ.

Từ tháng 11/1899, lúc Louis Victor Bourgois làm Uỷ viên Chính phủ tại Darlac (tên tỉnh Dak Lak trong văn bản thời Pháp); ngay ở Ban Don, ông đã cho lập 1 trại thực nghiệm trồng Cà phê chè (Coffea arabica) mang từ Java (hòn đảo của Indonesia) về.

Đến năm 1902 được đánh giá là "cây cafe phát triển rất tốt". Tiếc là Bourgois đã mất ngày 15/11/1901, ko có ai tiếp tục dự án này. Mãi đến tháng 4/1925, các bầu cafe giống mới được L. Sabatier nhập từ Pleiku về cho dân Thượng Buôn Ma Thuột trồng thử (1 vạn bầu), Sabatier dự định năm 1926 sẽ đưa 3 vạn bầu cafe giống từ Pleiku về BMT. Nhưng đến ngày 08/4/1926, Sabatier bị trục xuất khỏi Darlac nên dự án đưa cây cafe đến dân Rhade tại BMT bị xoá sổ. Từ 1929, các đồn điền "Tây" như CADA, CHPI... mọc lên. Dân Rhade (tộc người Ê Đê trong văn bản thời Pháp) BMT mới "bắt đầu làm cafe" nhưng với vị thế là "công nhân đồn điền Tây"...
Từ thập niên 1930s, Cty CADA là 1 đơn vị có nhiều đồn điền café lớn ở Darlac chủ yếu nằm dọc QL 26 BMT - Ninh Hòa. Nông trường Phước An [hiện giờ] là 1 đồn điền trung tâm của CADA ngày xưa.

⇒ Xem thêm dược liệu khác tại đây: Cây Tiểu hồi hương - Vị thuốc hỗ trợ tiêu hoá và lợi sữa

2 Thành phần hóa học

Cà phê chứa alkaloid, bao gồm cafein (khoảng 2-3%), monomethyl xanthin, theobromin và theophyllin. Ngoài ra, nó còn chứa các dẫn xuất của acid caffeoylquinic (bao gồm feruloylquinic, acid chlorogenic, p-coumaroylquinic...). Người ta đã phát hiện ra 468 chất trong cà phê kể từ tháng 5 năm 1975 và số lượng này đã tăng lên hơn 600 chất trong ngày nay.

3 Công dụng - Tác dụng của Cà phê

3.1 Tác dụng dược lý 

Cà phê có nhiều tác dụng đối với sức khỏe như kháng khuẩn, chống oxy hóa, kích thích tiêu hóa, lợi tiểu, co mạch, tăng hoạt động của tim và kích thích thần kinh... Trong đó, caffein là thành phần chính của cà phê và có tác dụng kích thích thần kinh, trợ tim và lợi tiểu nhẹ. Tuy nhiên, sử dụng quá liều caffein có thể gây mất ngủ và ức chế thần kinh. 

3.2 Nghiên cứu ảnh hưởng cafe lên sức khỏe người trưởng thành

Tháng 3 năm 2023, Gregory M. Marcus và các cộng sự của mình đã tiến hành cuộc thử nghiệm về tác động của caffein có trong cà phê lên sức khỏe của người trưởng thành khỏe mạnh.

Nghiên cứu được tiến hành trên 100 người khỏe mạnh (Các tiêu chuẩn loại trừ bao gồm: Không mắc rung nhĩ, suy tim; không đặt máy tạo nhịp, không dùng thuốc chẹn Beta, chẹn kênh Canxi hay các thuốc chống loạn nhịp và không có chống chỉ định với caffeine), được phân làm 2 nhóm ngẫu nhiên: uống và không uống cà phê trong 14 ngày liên tục. 

Tiêu chí chính: số lần co thắt tâm nhĩ sớm trung bình hàng ngày.

Tiêu chí đánh giá phụ: Số cơn ngoại tâm thu thất trung bình trong 24h, số phút ngủ, số bước đi và nồng độ Glucose máu.

Kết quả: Giữa hai nhóm không có sự khác biệt đáng kể về số cơn ngoại tâm thu nhĩ (58 so với 53) (RR 1.09; 95%CI 0.98-1.2; P=0.1). Nhóm dùng cà phê có số cơn ngoại tâm thu thất nhiều hơn (154 so với 102) (RR 1.51; 95%Cl 1.18-1.94; P=0.1), số phút ngủ ít hơn (397 so với 432) (95%CI 25-47), số bước đi nhiều hơn (10646 với 9665) (95%Cl 441-1674) và glucose thấp hơn (95 với 96) (95%CI, -5.42-4.6).

Kết luận: việc sử dụng cà phê chứa caffein hàng ngày không làm tăng nguy cơ xuất hiện các cơn co thắt tâm nhĩ sớm so với không sử dụng cà phê.

3.3 Vị thuốc Cà phê - Công dụng theo y học cổ truyền

3.3.1 Tính vị, tác dụng

Cà phê có vị đắng và có tác dụng tăng cường hoạt động của tim, kích thích tâm thần và thần kinh, co mạch trung ương và ngoại vi (bao gồm thận, mũi, mạch phổi, vành), kích thích tiêu hóa và có tính lợi tiểu. Cây cà phê có độc tính nhưng chỉ khi dùng liều cao và kéo dài mới gây ra các triệu chứng như lo lắng, mất ngủ, đau dây thần kinh, trầm cảm. Tuy nhiên, nếu uống cà phê đun sôi thì cafeotoxin sẽ bị phá hủy.

3.3.2 Công dụng của cây Cà phê

Cà phê tươi có thể được giã nát, ngâm trong rượu và dùng để điều trị tê thấp. 

Còn cà phê rang, khi sắc nước sôi và uống, có tác dụng kích thích thần kinh, hỗ trợ tim và tiểu tiện, cũng như được sử dụng để giải độc từ các chất như thuốc phiện và rượu. 

Sắc nước lá cà phê uống có tác dụng giúp tiêu hóa và chữa trị phù thũng. 

Hạt cà phê được sử dụng chủ yếu trong thực phẩm và cũng là nguyên liệu chiết xuất cafein. Cà phê là một thức uống rất phổ biến và được ưa chuộng trên toàn thế giới, đặc biệt là tại Việt Nam - một trong những nước xuất khẩu cà phê lớn nhất thế giới. 

Cafein cũng được sử dụng dưới dạng viên uống hoặc dạng tiêm dưới da như là một loại thuốc. 

4 9 lợi ích sức khỏe từ Cà phê

4.1 Tăng năng lượng

Cà phê chứa caffein - một chất kích thích hệ thần kinh trung ương. Caffein có thể ngăn chặn Adenosine - một chất dẫn truyền thần kinh, giúp tăng cường các chất dẫn truyền thần kinh khác trong não, bao gồm dopamine, và điều chỉnh mức năng lượng của bạn. Các nghiên cứu cho thấy caffein giúp giảm kiệt sức khi tập thể dục và cải thiện thành tích khi chơi gôn.

4.2 Có thể giảm nguy cơ mắc đái tháo đường typ 2

Uống mỗi tách cà phê mỗi ngày có thể giảm đến 6% nguy cơ mắc bệnh tiểu đường loại 2. Cà phê có thể giúp duy trì chức năng của tế bào beta trong tuyến tụy, sản xuất Insulin để điều chỉnh lượng đường trong máu. Cà phê còn giàu chất chống oxy hóa và có thể ảnh hưởng đến độ nhạy insulin, viêm và chuyển hóa - tất cả liên quan đến sự phát triển của bệnh tiểu đường loại 2.

4.3 Có thể hỗ trợ sức khỏe não bộ

Cà phê có thể giúp bảo vệ chống lại các rối loạn thoái hóa thần kinh như bệnh Alzheimer và Parkinson. Những người tiêu thụ nhiều caffein có nguy cơ mắc bệnh Parkinson thấp hơn và tiêu thụ càng nhiều cà phê thì nguy cơ mắc bệnh Alzheimer càng thấp. Ngoài ra, cà phê cũng có thể giảm nguy cơ sa sút trí tuệ và suy giảm nhận thức. 

4.4 Có thể giúp kiểm soát cân nặng

Cà phê có thể giúp kiểm soát cân nặng bằng cách thay đổi quá trình lưu trữ chất béo và hỗ trợ sức khỏe đường ruột, theo nhiều nghiên cứu đáng tin cậy. Việc tiêu thụ nhiều cà phê hơn có thể giảm mỡ cơ thể, đặc biệt là ở nam giới và phụ nữ. Ngoài ra, uống một đến hai tách cà phê mỗi ngày cũng có thể giúp tăng khả năng đáp ứng mức độ hoạt động thể chất, giúp thúc đẩy việc kiểm soát cân nặng.

4.5 Có thể giảm nguy cơ trầm cảm

Các nghiên cứu cho thấy uống cà phê có thể giảm nguy cơ trầm cảm và tử vong do tự tử. Một tách cà phê mỗi ngày có liên quan đến nguy cơ trầm cảm thấp hơn 8%. Uống ít nhất bốn tách mỗi ngày còn giảm nguy cơ trầm cảm đáng kể hơn.

4.6 Có thể bảo vệ gan

Cà phê có thể giúp bảo vệ gan và hỗ trợ sức khỏe, theo nhiều nghiên cứu. Một nghiên cứu cho thấy uống nhiều hơn hai tách cà phê mỗi ngày giúp giảm nguy cơ sẹo gan và ung thư gan. Uống nhiều cà phê càng giảm nguy cơ tử vong do bệnh gan, với uống bốn tách mỗi ngày liên quan đến rủi ro thấp hơn 71%. Một nghiên cứu gần đây còn cho thấy cà phê giúp giảm độ cứng của gan, đánh giá tình trạng xơ hóa và sự hình thành mô sẹo trong gan.

4.7 Hỗ trợ sức khỏe tim mạch

Uống cà phê có thể giúp bảo vệ tim mạch, giảm nguy cơ mắc bệnh tim và đột quỵ theo nhiều nghiên cứu khác nhau. Việc tăng lượng cà phê uống cũng có liên quan đến giảm nguy cơ mắc bệnh suy tim. Tuy nhiên, caffein có thể ảnh hưởng đến mức huyết áp, vì vậy những người có huyết áp không kiểm soát được nên hạn chế hoặc tiết chế lượng caffein tiêu thụ.

4.8 Có thể tăng tuổi thọ

Cà phê có thể giúp kéo dài tuổi thọ nhờ các lợi ích sức khỏe tiềm ẩn. Uống 2-4 tách cà phê mỗi ngày có liên quan đến nguy cơ tử vong thấp hơn và uống ít nhất một tách cà phê mỗi ngày cũng có liên quan đến nguy cơ tử vong do ung thư thấp hơn. Cà phê còn có thể bảo vệ men và DNA chống lại các gốc tự do. 

4.9 Có thể tăng thành tích thể thao

Các vận động viên thường sử dụng cà phê làm chất hỗ trợ sinh khí để cải thiện hiệu suất và tăng năng lượng. Nghiên cứu cho thấy uống cà phê trước khi tập thể dục có thể cải thiện sức chịu đựng và giảm nỗ lực nhận thức. Cà phê cũng có thể cải thiện hoạt động thể chất và tốc độ dáng đi nhanh hơn, ngay cả ở người già. Tuy nhiên, mức độ ảnh hưởng của caffein có thể khác nhau đối với từng người.

5 Tài liệu tham khảo

1. Nhận thức cây thuốc và dược liệu, chủ biên Trần Hùng (Xuất bản năm 2021). Cà phê trang 74 - 75, Nhận thức cây thuốc và dược liệu. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
2. Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1, tác giả Võ Văn Chi, Nhà xuất bản y học (Xuất bản năm 2021). Cà phê trang 90 - 91, Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
3. Tác giả Rachael Ajmera, MS, RD (Đăng ngày 23 tháng 2 năm 2023). 9 Unique Benefits of Coffee, Healthline. Truy cập ngày 28 tháng 04 năm 2023.
4. Tác giả Gregory M. Marcus, M.D. và cộng sự (Ngày đăng: ngày 23 tháng 3 năm 2023). Acute Effects of Coffee Consumption on Health among Ambulatory Adults, NEJM. Truy cập ngày 19 tháng 05 năm 2023.