Bụp Giấm (Hibiscus sabdariffa L.)

Với công dụng hiệu quả trong hỗ trợ điều trị các bệnh về tiêu hóa, Bụp giấm được rất nhiều người sử dụng mỗi ngày. Vì vậy, Trung Tâm Thuốc Central Pharmacy (trungtamthuoc.com)  xin gửi đến quý bạn đọc thông tin về đặc điểm, công dụng và các bài thuốc của Bụp giấm.

1 Giới thiệu về cây Bụp giấm

Bụp giấm còn có tên gọi khác là cây Bụt giấm, Đay Nhật, mọc ở mọi loại đất, kể cả đất đồi trung du, hơi chua; là loài cây ưa sáng, ưa ẩm và có thể hơi chịu hạn.

Tên khoa học của Bụp giấm là Hibiscus sabdariffa L., thuộc họ Bông (Malvaceae). Mọi người thường nhầm Bụp giấm với tên gọi Actiso đỏ, thực chất không phải vậy, đây là hai loài khác nhau.

1.1 Đặc điểm thực vật

Bụp giấm là một loại cây bụi hàng năm, chủ yếu là phân nhánh gần gốc. Thân cây có màu hơi đỏ tía, mặt bóng và cao 1,5-2m, đôi khi tới 3,5 m, có rễ cái ăn sâu. Lá hình trứng, có nhiều màu từ xanh đậm đến đỏ; lá mọc so le, nhẵn, có cuống lá dài, phiến nguyên hoặc chia 3-7 thùy hình lòng bàn tay, mép có răng cưa.

Hoa lớn, có cuống ngắn, màu đỏ đến vàng với tâm đậm. Có 5 lá đài lớn và nhiều thịt mọc ngược trở nên to ra và mọng nước, giòn, dính liền ở đáy; cùng 8-12 đài phụ phiến nhọn màu xanh và có lông nhám. Tràng hoa có màu vàng, hồng, tía hoặc trắng. Quả nang hình trứng, có mỏ và có lông, dài 5 cm, rộng 5,3 cm; có 5 ô màng nhiều hạt nhỏ màu xám đen. Mùa hoa tháng 7-10.

1.2 Actiso và Bụp giấm

Tên gọi "Atisô" cho cây Bụp giấm không biết xuất phát từ đâu? và với mục đích gì?, nhưng rộ lên cách đây khoảng vài năm. Một số trang web còn cố tình (hay do thiếu hiểu biết?) lập lờ khái niệm giữa 2 cây. Hai cây có hình thái và công dụng hoàn toàn khác nhau. 

1.3 Thu hái và chế biến

Bộ phận dùng: Đài hoa, đôi khi dùng cả lá, hạt.

Đài hoa được thu hái khoảng 15-20 ngày sau khi hoa nở. Quả sau khi thu hái tách bỏ quả, lấy các lá đài rửa sạch, phơi hoặc sấy khô.

1.4 Đặc điểm phân bố

Bụp giấm có nguồn gốc từ Tây Phi, hiện được trồng ở nhiều nơi như Thái Lan, Trung Quốc. Tại Việt Nam, cây được trồng ở nhiều tỉnh thành, nhất là ở Kon Tum, Gia Lai.

2 Thành phần hóa học

Thành phần chính của Bụp giấm trong bối cảnh có tầm quan trọng trong điều trị là các polysacarit, axit hữu cơ và Flavonoid chủ yếu là anthocyanin. Các chất chiết xuất từ đài hoa khô đã được biết là có chứa các thành phần hóa học như axit hữu cơ (axit citric, axit ascorbic, axit maleic, axit hibsicic, axit oxalic, axit tartaric).

Bên cạnh đó, nó cũng chứa phytosterol, polyphenol, anthocyanin và các chất chống oxy hóa hòa tan trong nước khác. Các axit hữu cơ cùng với các thành phần hoạt tính sinh học có hoạt tính thu hồi gốc tự do. Tác dụng có lợi cho sức khỏe chủ yếu là do các phân tử có hoạt tính sinh học này. 

2.1 Axit hữu cơ

Chiết xuất Roselle chứa một tỷ lệ cao axit hữu cơ bao gồm axit malic và axit xitric (13%) trong đài hoa. Ngoài ra đài hoa còn chứa axit ascorbic (140,13 mg/100 g). Một số tác giả cho biết các axit hữu cơ có nồng độ cao như axit oxalic, axit succinic, axit tartaric; axit malic, axit citric với cuối cùng trong số này chiếm ưu thế.

2.2 Polyphenol và flavonoid

Nhiều cuộc điều tra khoa học đã tiết lộ rằng các đài hoa của hoa hồng rất giàu polyphenol và flavonoid giúp nâng cao giá trị dinh dưỡng của hoa hồng vì các hợp chất này có tương quan với đặc tính chống oxy hóa của chúng. Hàm lượng phenolic trong cây bao gồm chủ yếu là anthocyanin như delphinidin-3-glucoside, sambubioside và cyanidine-3-sambubioside và các flavonoid khác như gossypetine, hibiscetin và glycoside tương ứng của chúng; axit protocatechuic, eugenol và sterol như β-sitoesterol và ergoesterol.

2.3 Anthocyanin

Hai hợp chất anthocyanin chính, (delphinidine-3-sambubioside và cyanidine-3-sambubioside) và hai hợp chất nhỏ (delphinidine-3-glucoside và cyanidine-3-glucoside) có trong đài hoa của hoa Bụp giấm.

3 Tác dụng - Công dụng của Bụp giấm

3.1 Tác dụng dược lý

Bằng chứng sẵn có cho thấy rằng các polyphenol và anthocyanin có trong các đài hoa của Bụp giấm thể hiện nhiều tác dụng sinh học. Nhiều báo cáo nghiên cứu đã nhấn mạnh đài hoa khô là nguồn tiềm năng của các phân tử có hoạt tính sinh học có tác dụng chống oxy hóa mạnh, chống viêm, chống béo phì, hạ mỡ máu, hạ huyết áp, ức chế kết tập tiểu cầu trong máu, lợi tiểu, chống sỏi niệu, kháng khuẩn, chống ung thư, bảo vệ gan, bảo vệ thận, chống ung thư, đặc tính điều hòa miễn dịch. Chiết xuất Bụp giấm đã được sử dụng hiệu quả để chống tăng huyết áp, viêm nhiễm, rối loạn gan, tiểu đường và hội chứng chuyển hóa.

3.2 Công dụng theo y học cổ truyền

Bụp giấm có tính mát, vị chua, quy vào kinh can và đại trường, có tác dụng lợi tiểu, lợi mật, lọc máu, giảm áp suất mạch và kích thích nhu động ruột, kháng khuẩn và nhuận tràng. Lá Lá có tác dụng an thần, làm mát. Quả chống bệnh Scorbut.

Trong đông y, cây Bụp giấm được dùng trong chữa rối loạn tiêu hóa như táo bón, trị các bệnh gan mật, tim và thần kinh, huyết áp cao và xơ cứng động mạch; siro từ đài hoa cũng giúp thanh nhiệt giải khát cho mùa hè.

4 Các bài thuốc từ cây Bụp giấm

4.1 Trị cao huyết áp, táo bón, mỡ máu, nóng trong

Nguyên liệu: 30g đài Bụp giấm khô, 700ml nước.

Cách làm: Hãm trong 700ml nước sôi, có thể thêm đường uống trong ngày.

4.2 Giúp nhuận tràng, lợi mật, tiêu hóa tốt

Nguyên liệu: 600g hoa Bụp giấm khô, rượu 40 độ 3 lít, Mật Ong 150ml.

Cách làm: Ngâm hoa Bụp giấm khô với rượu và mật ong trong 10 ngày. Uống 1-2 chén nhỏ trước khi ăn.

4.3 Trị ho từ siro Bụp giấm

Nguyên liệu: Hoa bụp giấm tươi và đường

Cách làm: Rửa sạch nguyên liệu, để ráo nước; ngâm xen kẽ 1 lớp hoa 1 lớp đường trong 15 ngày. Lấy phần dịch đặc (siro) hòa với nước để uống, mỗi ngày dùng 30ml dịch.

5 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Ghazala Riaz 1, Rajni Chopra (Ngày đăng 5 tháng 4 năm 2018). A review on phytochemistry and therapeutic uses of Hibiscus sabdariffa L, PubMed. Truy cập ngày 13 tháng 2 năm 2023.

2. Nhận thức cây thuốc và dược liệu (Xuất bản năm 2021). Bụp giấm trang 95-96, Nhận thức cây thuốc và dược liệu. Truy cập ngày 13 tháng 2 năm 2023.

3. Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1 (Xuất bản năm 2021). Bụp giấm trang 265-266, Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1. Truy cập ngày 13 tháng 2 năm 2023.