Bạch Quả

Bạch quả được sử dụng rộng rãi bởi công dụng tăng tuần hoàn máu, chống oxy hóa. Vậy, vị thuốc này có tác dụng gì? Và sử dụng Bạch quả thế nào mang lại hiệu quả tối ưu nhất? Mời quý bạn đọc tìm hiểu trong bài viết sau đây. 

1 Giới thiệu về cây Bạch quả

Bạch Quả còn có tên gọi khác là Ginkgo biloba, có khả năng chịu được điều kiện thiếu sáng khi còn nhỏ, sau trở nên ưa sáng hơn, có thể sinh trưởng ở những nơi có khí hậu khắc nghiệt hơn.

Tên khoa học của Bạch quả là Ginkgo biloba L., thuộc họ Bạch quả (Ginkgoaceae).

1.1 Đặc điểm thực vật

Cây Bạch quả có hình kim tự tháp, với thân cây dạng cột, ít phân nhánh, cao tới 30m và đường kính 2,5m. Vỏ cây nứt nẻ có màu xám, có rãnh sâu trên những cây già và có kết cấu sần sùi. Gỗ màu nhạt, mềm và yếu, ít có giá trị kinh tế. Những chiếc lá bạch quả hình quạt và mọc trên những chồi ngắn, giống như gai nhưng rất dày. Những chiếc lá có lông dài tới 8cm và đôi khi rộng gấp đôi. Hai đường gân song song đi vào mỗi phiến lá từ điểm bám của cuống lá dài và nĩa liên tục về phía cạnh. Hầu hết các lá được chia thành hai thùy bởi một khía trung tâm. Màu xanh xám xỉn đến xanh vàng vào mùa hè, chuyển sang màu vàng vào mùa thu, tồn tại trên cây cho đến cuối mùa rồi rụng nhanh.

Có cây Bạch quả đực và cái với hoa đơn tính khác gốc. Microsporangia (cấu trúc hình thành phấn hoa) và noãn cái được sinh ra trên những cây riêng biệt. Hạt phấn hoa được gió mang đến cây cái. Các cây cái mang các noãn ghép đôi, khi được thụ tinh sẽ phát triển thành các hạt giống quả hạch màu vàng dài khoảng 2,5cm, quả hình cầu có mùi khó ngửi khi chín.

1.2 Thu hái và chế biến

Bộ phận dùng: Lá và hạt.

Lá Bạch quả có thể được thu hái quanh năm, thường vào mùa thu trước khi chuyển sang màu vàng, sau đó phơi hoặc sấy khô. Quả chín được thu hái, bỏ phần thịt ngoài lấy hạt bên trong, phơi khô, khi dùng đập bỏ phần vỏ cứng lấy nhân ở trong.

1.3 Đặc điểm phân bố

Bạch quả có nguồn gốc ở Trung Quốc, ngày nay được trồng ở cả Nhật Bản, Hàn Quốc, châu  u.

2 Thành phần hóa học

Trong hàng trăm năm, y học cổ truyền Trung Quốc đã sử dụng chất chiết xuất từ lá của Bạch quả được gọi là 'EGb 761', như một liệu pháp thiết yếu cho chứng suy giảm trí nhớ do tuổi tác và nó phổ biến hơn ở Châu  u so với Trung Quốc. Chiết xuất lá EGb 761 bao gồm flavonol glycoside (24%), terpen trilacton (ginkgolide và bilobalide 6%), biflavon, isoflavonoid, proanthocyanidin, axit hữu cơ và các thành phần khác. 

Hạt Bạch quả chứa các acid béo và thịt quả chứa một số phenol độc như acid ginkgolic. Ăn sống có thể gây ngộ độc Bạch quả với các triệu chứng như buồn nôn, nôn, tiêu chảy, sốt...

3 Tác dụng - Công dụng của Bạch quả

3.1 Tác dụng dược lý

Các nghiên cứu gần đây đã xác nhận rằng chiết xuất lá Bạch quả rất hữu ích trong điều trị bệnh Alzheimer, bệnh thoái hóa thần kinh, suy não, các vấn đề về thần kinh (ví dụ: ù tai, chóng mặt), bệnh về mắt, suy mạch máu, suy giảm trí nhớ liên quan đến tuổi tác và stress oxy hóa. Ngoài ra, nó đã được chứng minh là có hiệu quả trong việc ngăn ngừa quá trình chết theo chương trình và nhặt gốc tự do triệt để. Nó là một chất chống oxy hóa rất hữu ích và có thể được sử dụng để tăng khoái cảm tình dục ở những người bị rối loạn chức năng tình dục. Chiết xuất Bạch quả cũng đã được thử nghiệm trong nghiên cứu ung thư, nhưng cho đến nay vẫn còn rất ít thông tin được biết đến. Toàn bộ chiết xuất mang lại lợi ích tối đa cho các chỉ định so với các hợp chất riêng lẻ được phân lập từ thực vật. Một trong những hợp chất ginkgolide B được phân lập đã được chứng minh là có tác dụng điều trị tiềm năng như chống tạo mạch, chống viêm và chống hen suyễn.

3.1.1 Điều trị Alzheimer và suy giảm trí nhớ

Ở cấp độ tế bào, chiết xuất đã được chứng minh là làm giảm hoạt động superoxide dismutase trong huyết tương và bảo vệ tế bào thần kinh CA1 hồi hải mã, và có lợi trong chứng mất trí mạch máu. Họ phát hiện ra rằng lá Bạch quả thể hiện hiệu quả điều trị tốt đối với tình trạng bệnh Alzheimer nhẹ và trung bình. Các nghiên cứu điện sinh lý tiết lộ rằng chiết xuất Bạch quả kích hoạt vỏ não thái dương và trước trán bên trái dẫn đến hiệu suất được cải thiện.

3.1.2 Tăng cường lưu lượng máu và chống kết tập tiểu cầu

Chiết xuất Bạch quả đã được chứng minh là làm tăng lưu lượng máu não nhưng các vùng thùy não riêng lẻ không cho thấy bất kỳ thay đổi đáng kể nào. Bên cạnh các chức năng mạch máu, tác dụng bảo vệ gan của polyprenol từ Bạch quả đã được phân tích rõ ràng đối với tổn thương gan do carbon tetrachloride gây ra. Nồng độ alanin aminotransferase (ALT), aspartat aminotransferase (AST), phosphatase kiềm, albumin, protein toàn phần, axit hyaluronic, laminin, triglycerid và cholesterol toàn phần trong huyết thanh đã được phục hồi về giá trị bình thường một cách đáng kể. 

3.1.3 Chống viêm

Ginkgolide B được phát hiện là một chất chống viêm mạnh và nó được biết là có tác dụng ức chế yếu tố kích hoạt tiểu cầu, đây là một yếu tố quan trọng trong cơ chế bệnh sinh của bệnh hen suyễn. Điều trị bằng ginkgolide B ức chế hiệu quả sự gia tăng của các cytokine T-helper 2, chẳng hạn như interleukin (IL)-5 và IL-13, trong dịch rửa nhánh phế nang với sự giảm đáng kể số lượng bạch cầu ái toan. Ngoài ra, ginkgolide B ức chế đáng kể bạch cầu ái toan do Albumin hình bầu dục gây ra trong mô phổi và quá trình tiết chất nhầy bởi các tế bào cốc trong đường thở. Điều này cho thấy rằng ginkgolide B có thể hữu ích trong điều trị bệnh hen suyễn.

3.1.4 Chống ung thư

Phân tích microarray của gen đột biến BRCA1 được điều trị bằng ginkgolide B cho thấy nhiều cơ chế và đường truyền tín hiệu có liên quan đến các hoạt động chống ung thư như tăng sinh tế bào, ức chế khối u và sửa chữa tổn thương DNA. Trong một nghiên cứu khác, sự tham gia vào cơ chế sửa chữa DNA do stress oxy hóa đã được ghi nhận rõ ràng. Ngoài ra, chiết xuất cũng cải thiện tốc độ sửa chữa DNA sau sốc oxy hóa và dường như có tác động sâu sắc đến cơ chế sửa chữa ngoài hành động bảo vệ chống lại thiệt hại oxy hóa cho DNA.

3.1.5 Bảo vệ gan

Chiết xuất Bạch quả có thể làm giảm đáng kể nồng độ transaminase trong huyết thanh và cải thiện tổn thương mô học của gan dẫn đến bảo vệ gan. Phương pháp tiền xử lý đã ngăn chặn sự điều chỉnh giảm của yếu tố hoại tử khối u-alpha và mức độ điều chỉnh tăng của interleukin 6 (IL-6) mRNA ở mức trạng thái ổn định. Hơn nữa, điều trị bằng Bạch quả làm giảm diện tích hoại tử ở thùy trung tâm.

3.1.6 Tác dụng bảo vệ da và chống oxy hóa

Ginkgo Biloba và các dẫn xuất của chúng đã được sử dụng trong mỹ phẩm để bảo vệ da khỏi sự tàn phá của bức xạ tia cực tím và ngăn ngừa các dấu hiệu lão hóa. Các công thức có chứa Bạch quả cung cấp khả năng bảo vệ toàn diện chống lại tác hại của bức xạ UV như tổn thương hàng rào bảo vệ da và ban đỏ. Ngoài ra, nó còn giúp tách rời một phần quá trình oxy hóa của ty thể bằng quá trình phosphoryl hóa làm giảm sự tạo ra các gốc tự do trong ty thể và làm giảm tổn thương cơ tim do thiếu máu cục bộ và kích thích mức độ hô hấp bằng cytochrom c ngoại sinh.

3.2 Công dụng theo y học cổ truyền

Bạch quả có tính bình, vị ngọt, đắng, chát, có độc, quy vào kinh tâm, phế và thận, có tác dụng liễm phế đinh suyễn, chỉ tiểu đục, tiểu nhiều; lá ích tâm liễm phế, khử thấp chỉ tả.

Trong đông y, cây Bạch quả được dùng trong chữa ho hen, có đờm đặc, đi tiểu nhiều lần, tiểu ra dưỡng chấp (mủ đục), tiểu són, đái dầm. Đắp ngoài trị lở loét.

4 Các bài thuốc từ cây Bạch quả

4.1 Chữa ho hen

Nguyên liệu: 16g Bạch quả, Tang bạch bì, Tô tử, Hạnh nhân, Khoản đông hoa, Bán hạ mỗi vị 12g, Hoàng cầm, Cam Thảo, Ma hoàng mỗi vị 8g.

Cách làm: Sắc với lửa nhỏ tới khi còn một nửa lượng nước, uống khi còn ấm, mỗi ngày 1 thang.

Hoặc: 5-10g Bạch quả.

Cách làm: Tán nhỏ, sắc lấy nước uống.

4.2 Trị tiểu đục dài ngày, di tinh

Nguyên liệu: 12g Bạch quả, 63g Bạch biển đậu, 16g Hướng dương.

Cách làm: Sắc với nước uống trong ngày, có thể thêm đường cho dễ uống.

Hoặc: 9g Bạch quả, 30g Hạt Sen, 15 hạt Hồ tiêu, 1 con Gà ác.

Cách làm: Gà chế biến sạch, bỏ lòng ruột, thêm các thành phần khác rồi hầm kỹ, chia ra ăn 2-3 lần trong ngày.

4.3 Trị mộng tinh

Nguyên liệu: 3 hạt Bạch quả.

Cách làm: Hấp bằng rượu thay vì nước, ăn trực tiếp, dùng trong 1 tuần.

4.4 Trị sa tử cung, khí hư bạch đới

Nguyên liệu: 6g Bạch quả, 1 con gà mới lớn, 15g Liên nhục, 50g Gạo tẻ.

Cách làm: Gà sơ chế sạch, bỏ lòng ruột bên trong. Bạch quả và liên nhục tán nhỏ, bỏ vào trong gà, khâu hoặc chèn lại; sau đó thêm gạo cùng các gia vị khác, ninh nhừ, ăn trong ngày. Mỗi tuần nên ăn 1-2 lần.

4.5 Trị viêm đường niệu cấp kèm tiểu rắt, tiểu đục, sốt

Nguyên liệu: 6g Bạch quả, 30g Ý dĩ, 15g đường phèn.

Cách làm: Bạch quả và ý dĩ ninh mềm, bỏ đường nguấy tới khi tan hết, chia làm 2 lần ăn trong ngày. 

4.6 Trị viêm họng, viêm mũi dị ứng

Nguyên liệu: Bạch quả, Ngọc trúc, Bắc sa sâm, Hạnh nhân mỗi vị 15g, 9g Mạch môn, 60g thịt nạc heo.

Cách làm: Sa sâm, Mạch Môn và Ngọc trúc sắc lấy phần nước, thêm Bạch quả, Hạnh nhân và thịt lợn vào ninh mềm, thêm gia vị tùy thích, ăn 2 – 3 lần mỗi tuần.

4.7 Trị hen phế quản, lao phổi

Nguyên liệu: 10 hạt Bạch quả, 1 thìa mật ong.

Cách làm: Bạch quả cho vào nồi nước ninh mềm, thêm Mật Ong, khuấy đều rồi ăn nóng.

4.8 Trị tóc bạc sớm

Nguyên liệu: 30 hạt Bạch quả, 150g Hà Thủ Ô, 100g Vừng đen, 250g Đỗ đen.

Cách làm: Sao chín các nguyên liệu rồi tán thành bột, cho vào bình, chai, lọ. Mỗi ngày lấy 30g bột hòa với nước sôi để ăn.

4.9 Trị tiểu đường

Nguyên liệu: Bạch quả, lá Ổi non mỗi vị 15g, 30g Râu Ngô.

Cách làm: Sắc tất cả nguyên liệu với 2l nước trong 15 phút, uống 1 thang mỗi ngày; không uống nếu bị táo bón.

4.10 Trị xuất tinh sớm

Nguyên liệu: 12g Bạch quả, 45 – 80g đậu phụ, 1 nắm gạo tẻ.

Cách làm: Các nguyên liệu bỏ nồi rồi ninh mềm với lửa nhỏ, ăn thay bữa sáng.

4.11 Bát tiên hợp tam tử

Nguyên liệu: Bạch quả, Bạch giới tử, Bách hợp, Mạch môn, Xuyên Bối Mẫu, Tử Uyển, Tô tử mỗi vị 15g, Thục Địa, Bạch Linh, Sơn Thù mỗi vị 30g, Hoài Sơn, Đan bì mỗi vị 20g, Trạch Tả, Ngũ vị mỗi vị 10g.

Cách làm: Sắc với 3 bát nước tới khi còn 1 bát, uống một lần mỗi ngày..

4.12 Tăng vòng ngực cho nữ giới

Cách làm: 60g Bạch quả, Đậu phụ, Khiếm thực mỗi loại 30g, 25g Hoàng Kỳ, 1 cái bao tử heo.

Cách làm: Bao tử heo sơ chế sạch, trụng nước sôi rồi rửa lại với nước lạnh để loại bỏ lớp màng trắng. Thái nhỏ vừa ăn rồi bỏ vào nồi, thêm các nguyên liệu (trừ đậu phụ) và muối, hành, nước, ninh nhừ trong 1 giờ. Thêm đậu phụ vào nấu thêm 30 phút, thêm gia vị, ăn nhiều bữa trong ngày lúc nóng.

5 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Tapan Kumar Mohanta, Yasinalli Tamboli, P K Zubaidha (Ngày đăng 5 tháng 2 năm 2014). Phytochemical and medicinal importance of Ginkgo biloba L, Pubmed. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.  

2. Nhận thức cây thuốc và dược liệu (Xuất bản năm 2021). Bạch quả trang 79-80, Nhận thức cây thuốc và dược liệu. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.

3. Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1 (Xuất bản năm 2021). Bạch quả trang 107, Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.