Bệnh zona thần kinh (giời leo): nguyên nhân, cách chẩn đoán và phác đồ điều trị của Bộ Y tế

Trungtamthuoc.com - Bệnh zona đặc trưng với triệu chứng sốt, khó chịu và đau rát dữ dội và sự xuất hiện của các mụn nước trong một đến ba đợt trong vòng 3-5 ngày. Các tổn thương này được phân phối riêng lẻ trong một lớp da.

1 Bệnh zona là gì?

Bệnh zona, còn được gọi là herpes zoster, là một bệnh gây phát ban trên da gây đau đớn. Nó được gây ra bởi cùng một loại vi rút như bệnh thủy đậu, vi rút varicella-zoster. Sau khi khỏi bệnh thủy đậu, vi-rút tiếp tục sống trong một số tế bào thần kinh. Đối với hầu hết người lớn, vi rút không hoạt động và nó không gây bệnh. Tuy nhiên, đối với khoảng 1/3 người lớn, vi rút sẽ hoạt động trở lại và gây ra bệnh zona. ^{[1] [2]}

Điều trị sớm có thể giúp rút ngắn thời gian nhiễm bệnh zona và giảm nguy cơ biến chứng. Biến chứng phổ biến nhất là đau dây thần kinh sau zona, gây đau do bệnh zona trong một thời gian dài sau khi mụn nước của bạn hết sạch. ^[3]

Bệnh Zona xảy ra hệ thống miễn dịch của cơ thể yếu kém, do đó không kiểm soát được sự nhân lên của virus. Tỷ lệ mắc zona có liên quan chặt chẽ đến tình trạng miễn dịch và tùy theo hệ thống miễn dịch của từng người khác nhau. Nhiễm trùng không lành tính và có thể xuất hiện theo nhiều cách. Ngay cả sau khi zona đã điều trị, nhiều bệnh nhân vẫn tiếp tục bị đau từ vừa đến nặng được gọi là đau dây thần kinh sau herpes.

Bệnh Zona có lây không?

Một người bị bệnh zona có thể truyền vi rút varicella-zoster cho bất kỳ ai không có miễn dịch với bệnh thủy đậu. Điều này thường xảy ra khi tiếp xúc trực tiếp với vết loét hở của phát ban zona. ^[4]

2 Nguyên nhân bị zona

Sau khi kích hoạt lại, virus nhân lên trong các tế bào tế bào thần kinh. Và như vậy virion rơi ra từ các tế bào được đưa xuống dây thần kinh đến khu vực da bị bẩm sinh bởi hạch nhiễm virus đó. Trong da, virus gây viêm cục bộ và phồng rộp.

Các cơn đau do zona gây ra là do viêm dây thần kinh bị ảnh hưởng do virus.

Yếu tố kích hoạt virus herpes gây bệnh zona bao gồm: Tâm trạng căng thẳng, sử dụng thuốc ức chế miễn dịch, bệnh cấp tính hoặc mãn tính, tiếp xúc với virus, sự hiện diện của một khối u ác tính trên cơ thể.

3 Cách chẩn đoán người bệnh zona

3.1 Triệu chứng lâm sàng

Các dấu hiệu ban đầu của bệnh zona bao gồm đau rát hoặc bỏng và ngứa ran hoặc ngứa. Nó thường ở một bên của cơ thể hoặc mặt nhưng dọc theo các dây thần kinh. Cơn đau có thể từ nhẹ đến nặng. ^[5]

Các triệu chứng sốt, khó chịu và đau rát dữ dội và sự xuất hiện của các mụn nước trong một đến ba đợt trong vòng 3-5 ngày. Các tổn thương này được phân phối riêng lẻ trong một lớp da.

Trên lâm sàng, các tổn thương bắt đầu như các sẩn hồng ban khu trú, nhanh chóng có mụn nước trên nền hồng ban. Các mụn nước này phù nề và có thể xuất hiện ở các dải liên tục hoặc gián đoạn ở một, hai hoặc nhiều lớp da.

Ba giai đoạn của nhiễm trùng ở những bệnh nhân zona bao gồm:

Giai đoạn tiền phát: Người bệnh có cảm giác da bất thường hoặc đau trong lớp da bị ảnh hưởng. Giai đoạn này xuất hiện ít nhất 48 giờ trước khi có bất kỳ tổn thương rõ ràng nào. Đồng thời, bệnh nhân có thể đau đầu, khó chịu nói chung và chứng sợ ánh sáng.

Giai đoạn phun trào cấp tính: Lúc này, người bệnh có sự xuất hiện của các mụn nước và các triệu chứng nhìn thấy trong giai đoạn tiền phun trào. Các tổn thương ban đầu bắt đầu như các hạt và nhanh chóng biến thành các mụn nước đau đớn. Các mụn nước thường vỡ, loét và cuối cùng là lớp vỏ. Bệnh nhân bị nhiễm trùng nhiều nhất trong giai đoạn này cho đến khi tổn thương khô. Đau là biểu hiện nghiêm trọng trong giai đoạn này và thường không đáp ứng với thuốc giảm đau thông thường. Giai đoạn có thể kéo dài 2-4 tuần nhưng triệu chứng đau có thể tiếp tục lâu hơn nữa.

Nhiễm trùng mãn tính: Người bệnh được đặc trưng bởi đau tái phát kéo dài hơn 4 tuần. Bên cạnh cơn đau, bệnh nhân còn bị dị cảm, cảm giác giống như sốc và rối loạn tiêu hóa. Cơn đau có thể vô hiệu hóa và có thể kéo dài 12 tháng hoặc lâu hơn.

Bệnh zona thần kinh còn được gọi là hội chứng Ramsay Hunt loại II. Đó là do sự lây lan của virus từ dây thần kinh mặt sang dây thần kinh tiền đình liên quan đến tai và gây mất thính lực và chóng mặt.

Zona có thể xảy ra trong miệng, đó là sự xuất hiện các mụn nước hoặc xói mòn xảy ra trên màng nhầy của hàm trên hoặc hàm dưới. Zona trong miệng có thể xảy ra một mình hoặc kết hợp với các tổn thương trên da qua sự phân bố ở da của cùng một nhánh thần kinh.

Do mối quan hệ chặt chẽ của các mạch máu với các dây thần kinh, virus có thể lây lan để liên quan đến các mạch máu. Từ đó chúng làm tổn hại đến việc cung cấp máu và gây ra hoại tử thiếu máu cục bộ. Các biến chứng như hoại tử xương, mất răng, viêm nha chu, vôi hóa tủy, hoại tử tủy, tổn thương quanh răng và dị thường phát triển răng có thể xảy ra.

Ngoài ra zona có thể xuất hiện ở trên mắt và nguy hiểm hơn nữa là biểu hiện trên thần kinh trung ương cso thể gây viêm tủy, viêm não...

3.2 Xét nghiệm cận lâm sàng

Zona được chẩn đoán lâm sàng với đau rát, hình thái đặc trưng và phân phối điển hình. Virus herpes simplex đôi khi có thể tạo ra phát ban theo mô hình gọi là zosteriform herpes simplex

Các xét nghiệm tìm virus gây bệnh zona bao gồm:

Xét nghiệm Tzanck của chất lỏng mụn nước cho thấy các tế bào khổng lồ đa nhân. Nó có độ nhạy và độ đặc hiệu thấp hơn so với kháng thể huỳnh quang trực tiếp (DFA) hoặc phản ứng chuỗi polymerase (PCR).

Kháng thể IgM đặc hiệu với virus Varicella-zoster trong máu được phát hiện trong quá trình nhiễm trùng thủy đậu hoặc bệnh zona hoạt động nhưng không phải khi virus không hoạt động

Xét nghiệm kháng thể huỳnh quang trực tiếp của dịch màng hoặc dịch giác mạc có thể được thực hiện khi có biểu hiện trên mắt.

Xét nghiệm PCR chất lỏng mụn nước, tổn thương giác mạc hoặc máu trong trường hợp có triệu chứng mắt hoặc nhiễm trùng lan truyền. Xét nghiệm PCR lồng nhau có độ nhạy cao, nhưng dễ bị nhiễm bẩn dẫn đến kết quả dương tính giả. Các xét nghiệm PCR thời gian thực mới nhất là nhanh chóng, dễ thực hiện, nhạy cảm như PCR lồng nhau, có nguy cơ nhiễm bẩn thấp hơn và cũng có độ nhạy cao hơn so với nuôi cấy virus.

3.3 Chẩn đoán phân biệt

Chẩn đoán phân biệt: tùy theo từng giai đoạn

Giai đoạn khởi phát: có triệu chứng đau dọc dây thần kinh tại khu vực tổn thương, cần phân biệt với các loại đau khác như đau đầu, viêm mống mắt, đau do bệnh tim, viêm ruột thừa, thoát vị đĩa đệm…

Giai đoạn mụn nước: phân biệt viêm da tiếp xúc dị ứng như viêm da do kiến ban khoang, herpes simpex, bệnh da bọng nước tự miễn…
 

4 Các biến chứng của bệnh zona

Các biến chứng của bệnh zona thần kinh bao gồm nhiễm khuẩn thứ cấp, đau thần kinh sau Herpetic, sẹo, liệt dây thần kinh và viêm não.

Zona phổ biến được định nghĩa là hơn hai mươi tổn thương da phát triển bên ngoài khu vực bị ảnh hưởng chủ yếu hoặc các lớp hạ bì liền kề với nó. Bên cạnh da, các cơ quan khác cũng có thể bị ảnh hưởng, gây viêm gan hoặc viêm não có khả năng gây tử vong.

Đau thần kinh sau Herpes là đau dai dẳng sau một tháng khởi phát zona. Đây là tác dụng phụ phổ biến nhất được thấy ở những bệnh nhân cao tuổi có liên quan đến nhãn khoa của dây thần kinh sinh ba.

Các biến chứng như bệnh thần kinh sọ, viêm đa dây thần kinh, viêm tủy, viêm màng não vô khuẩn hoặc liệt một phần khuôn mặt do biểu hiện trên hệ thống thần kinh.

Khi mang thai, nếu bị zona có thể dẫn đến nhiễm trùng ở thai nhi và các biến chứng ở trẻ sơ sinh.

5 Đối tượng dễ bị mắc bệnh zona thần kinh?

Nhìn chung, những ai đã từng mắc bệnh thủy đậu hay nhiễm virus Varicella-Zoster đều có thể bùng phát giời leo. 

- Các yếu tố khiến cho bệnh nhân dễ có bệnh thủy đậu bao gồm

+ Người lớn tuổi (trên 50 tuổi), lúc này hệ miễn dịch bắt đầu yếu đi và khả năng đối phó nhiễm trùng không còn chính xác như lúc trẻ

+ Bệnh nhân có những bệnh mãn tính làm yếu hệ miễn dịch như bệnh HIV/ các bệnh tự miễn, bệnh ung thư, bệnh tiểu đường, cao huyết áp, bệnh phổi

+ Bệnh nhân đang được chữa trị ung thư hay hoặc bệnh nhân đang dùng các thuốc ức chế hệ miễn dịch thường xuyên như Steroid hay các thuốc DMARDs (chữa các bệnh tự miễn)

+ Stress cũng có thể ảnh hưởng đến rủi ro mắc giời leo do tác động lên hệ miễn dịch, dựa trên nhiều nghiên cứu tổng hợp gần đây.

6 Các thuốc điều trị bệnh giời leo

6.1 Thuốc điều trị tại chỗ

Hồ nước

Chứa nhiều thành phần như Glycerin, calcium carbonate, Kẽm oxit…cải thiện tình trạng viêm, có cả tác dụng sát khuẩn nhẹ được dùng phổ biến trong bệnh giời leo. Ngoài ra thuốc bôi khá an toàn, dùng cho cả trẻ em và phụ nữ mang thai.

Liều dùng: bôi lên vùng da từ 1-2 lần/ngày. Chỉ nên dùng trong trường hợp nhẹ, khu vực tổn thương sâu, có mụn vỡ không được dùng.

Xanh methylen

Xanh methylen có tác dụng sát khuẩn tốt, phá vỡ phân tử virus do liên kết trực tiếp với chúng. Điều trị các bệnh chốc lở, zona thần kinh, thuỷ đậu hiệu quả, tuy nhiên chỉ dùng trong thời gian ngắn, không dùng cho phụ nữ có thai, bệnh nhân suy thận và thiếu hụt G6PD. 

Tím methyl

Thành phần là Kali Pemanganat có khả năng oxy hóa mạnh, tiêu diệt virus trên da, giúp mụn  nhanh khô. Nên pha loãng với nước rồi bôi trực tiếp lên vùng da tổn thương. 

Cestelanin

Đây là loại thuốc bôi được bác sĩ khuyên dùng trong bệnh zona thần kinh, thành phần chứa nhiều hoạt chất như Fuchsin basic, Acid Boric, resorcinol…thuốc có tác dụng kháng khuẩn, kháng viêm, giảm ngứa, làm mềm da hiệu quả.

Liều dùng trung bình 2 lần/ngày, bôi trực tiếp nên vùng da tổn thương, tránh vùng da nhạy cảm

Thuốc bôi Acyclovir

Là thuốc mỡ chứa chất kháng virus, ngăn ngừa phát triển của virus gây bệnh thuỷ đậu, zona thần kinh, herpes môi, cơ quan sinh dục..

Liều dùng nên bôi từ 4-5 lần/ngày hoặc theo hướng dẫn của bác sĩ. Mỗi đợt điều trị kéo dài 5 ngày hoặc kéo dài hơn tuỳ tình trạng bệnh.

6.2 Thuốc điều trị toàn thân

Thuốc kháng virus

Các thuốc sử dụng phổ biến như acyclovir, valacyclovir và famciclovir…

Tác dụng: kháng virus, loại bỏ chúng và thúc đẩy nhanh khỏi bệnh, làm nhanh lành tổn thương da. Đạt hiệu quả rất cao nếu điều trị trong vòng 72 giờ kể từ khi xuất hiện triệu chứng.

Tác dụng phụ: thuốc gây buồn nôn, tiêu chảy, đau đầu, mệt mỏi..

Chống chỉ định: người bệnh thận hoặc mẫn cảm với thành phần thuốc cần thông báo với bác sĩ để điều chỉnh liều

Thuốc giảm đau

Tình trạng đau có thể tùy theo mức độ tổn thương nếu bệnh phát hiện muộn thì biến chứng đau dây thần kinh sau zona có thể gặp và kéo dài. Các thuốc hay dùng là Paracetamol, các thuốc nhóm NSAID…

Tác dụng phụ: thường bị các tác dụng phụ trên đường tiêu hoá như loét dạ dày, tổn thương gan…

Chống chỉ định: người suy gan, suy thận, loét dạ dày hoặc người dị ứng với các thành phần của thuốc. Thuốc sử dụng theo đơn, dưới sự hướng dẫn của bác sĩ.

Các thuốc khác

Có thể cần sử dụng thuốc chống trầm cảm 3 vòng (amitriptyline) hoặc thuốc chống co giật (như gabapentin, pregabalin) khi bị đau sau zona. Nếu mụn nước nhiễm trùng thì cần sử dụng thêm kháng sinh.
 

7 Phác đồ điều trị theo hướng dẫn của Bộ Y tế

 Mục tiêu điều trị: Giảm đau, làm lành tổn thương và ngăn ngừa các biến chứng.

Phác đồ điều trị

• Trường hợp không biến chứng, người bình thường

Ngoài ra tuỳ tình trạng bệnh có thể dùng kháng sinh chống bội nhiễm, giảm đau, kháng viêm, vitamin B liều cao. Đau dai dẳng tại vị trí tổn thương có thể dùng thêm kem bôi lidocain hoặc thuốc uống chống trầm cảm ba vòng, kết hợp cả các biện pháp vật lý trị liệu. Corticoid: có tác dụng giảm đau trong thời kỳ cấp tính 

• Trường hợp suy giảm miễn dịch hay tổn thương lớn, lan rộng

Tiêm tĩnh mạch acyclovir 30mg/kg/ngày, chia làm 3 lần/ngày, duy trì trong 7 ngày hoặc đến khi tổn thương đóng vảy

• Trường hợp tổn thương mắt nên kết hợp khám chuyên khoa mắt và kết hợp truyền acyclovir

Điều trị và dự phòng đau sau zona:

Điều trị zona bằng thuốc kháng virus sớm trong vòng 72 giờ đầu giúp giảm khả năng đau sau zona rất hiệu quả

8 Làm sao ngăn ngừa giời leo?

Do bệnh giời leo xảy có thể xày ra khi hệ  miễn dịch chúng ta yếu hoặc thay đổi nên cách ngăn ngừa tốt nhất là giữ hệ miễn dịch khỏe mạnh bằng cách chữa hẳn các bệnh mãn tính hay dùng vaccine 

- Có 2 loại vaccine để ngăn ngừa giời leo: Shingrix và Zostavax. Năm 2017, FDA cấp phép sử dựng cho Shingrix và vacine này được xem là tốt hơn Zostavax. Các nghiên cứu chỉ ra Shingrix có thể giúp ngăn ngừa giời leo hơn 5 năm, đặc biệt là có thể giảm được các biến chứng nguy hiểm như viêm đau dây thần kinh hay mù mắt ngay cả khi bệnh nhân bị giời leo 

- Shingrix là vaccine làm một phần của virus (không phải virus sống), được chích làm 2 mũi, cách nhau từ 2 đến 6 tháng. Shingrix được chích cho bệnh nhân trên 50 tuổi. 

- Zostavax là virus sống (virus đã bị làm yếu) và dần dần ít được dùng tại Mỹ mặc dù cũng có tác dụng ngăn ngừa giời leo trong khoảng 5 năm. Hiện nay bệnh nhân tại Mỹ không còn chích Zostavax 

- Cả hai vaccine đều có thể có tác dụng phụ là viêm hay đau vùng chích. Vì vậy, việc chích ngừa thêm những mũi khác sau 2 mũi Shingrix có thể không cần thiết. 

9 Cách chăm sóc tại nhà khi bị giời leo?

-Vệ sinh vùng mụn nước

Sử dụng nước sạch hoặc nước hoà loãng thuốc tím, sữa rửa mặt dịu nhẹ không hương liệu, cồn kích ứng. Nên vệ sinh hàng ngày, cả toàn bộ cơ thể, không kiêng cữ gì cả.

-Thoa thuốc

Thoa thuốc theo đúng hướng dẫn của bác sĩ da liễu, không dùng quá liều hay tự ý sử dụng thêm các loại bôi khác, đắp lá cây kết hợp. Nguy cơ tăng các tác dụng phụ và biến chứng nguy hiểm.

-Tránh cọ xát và cào gãi

Những vùng da nên mụn nước có cảm giác đau nhức, châm chích như zona, hay bỏng rát như viêm da tiếp xúc. Một số trường hợp kèm theo cả cảm giác ngứa, nhưng người bệnh cần hạn chế gãi để tránh nguy cơ bội nhiễm. 

-Mặc quần áo thoáng mát, mềm mại

Khi bị giời leo, cảm giác nóng rát tăng khi chạm vào vùng bị tổn thương, làm khó chịu cho người bệnh nên mặc quần áo mềm mại, thoáng mát là thật sự cần thiết

-Chế độ ăn uống hợp lý

Nên có chế độ ăn uống đầy đủ chất dinh dưỡng, không tự ý kiêng cữ nếu không có chỉ định của bác sĩ. Nên bổ sung nhiều rau xanh, trái cây chứa nhiều Vitamin C, tăng sức đề kháng và nhanh lành vết thương tổn. Hạn chế uống các chất kích thích, ăn đồ ăn dầu mỡ, nhiều đường.

-Nâng cao thể trạng

Thường giời leo xảy ra khi thời tiết ẩm, trên người có sức đề kháng kém, cơ thể suy nhược. Nên hạn chế tiếp xúc môi trường bụi bẩn, nơi đông người, tăng nguy cơ mắc bệnh truyền nhiễm. Tập thể dục thường xuyên, duy trì tinh thần thoải mái.

Hy vọng bài viết này giúp các bạn nhận biết triệu chứng và cách điều trị zona hiệu quả.

Tài liệu tham khảo